सुख म्हणजे काय?

 सुख म्हणजे काय? दोन परंपरा ( What is Happiness ? Two Traditions ) 

आपले कसे चालले आहे ? या प्रश्नाचे उत्तर व्यक्तिगत व अनेक पद्धतीने आपणास देता येते . चांगले जीवन म्हणजे काय ? सुख म्हणजे काय ? समाधानकारक जीवनाची व्याख्या काय आहे ? चांगले जीवन जगणे म्हणजे काय ? कोणत्या प्रकारच्या जीवनाचे आपणास मार्गदर्शन करावे असे वाटते ? लोक मला कसे आठवू शकतील ? इत्यादी प्रश्नांचे नेमके उत्तर आपणास हवे आहे. 

१. विलासी सुख ( Hedonic Happiness ) 

विलासी सुखाता सुखासक्ती सुख, ऐहिक सुख किंवा भौतिक सुख या नावानेही ओळखले जाते. विशेषतः बिलासी सुख हे इंद्रियजन्य सुख समजले जाते. सुख हेच अंतिम ध्येय असा विचारप्रवाह या सुखामध्ये मोडतो. आपल्यापैकी प्रत्येकजण दीर्घायुष्याची आशा बाळगत असतो. अपरिपक्वनामुळे एखाद्याचा शेवट होत नाही, ' आत्महत्या ' या संकल्पनेद्वारे आपणाला जीवनातील संख्यात्मकतेऐवजी जीवनातील गुणात्मकता अधिक महत्त्वाची वाटते. गुणात्मक जीवनामध्ये हर्ष / आनंद फार महत्त्वाचा आहे. प्रत्येक जण हर्षभरीत ( आनंदी ) आणि समाधानी जीवन जगण्याची आशा करतो. अशी आशा बाळगण्यानेच आपल्यातील चांगल्या गोष्टी आणि सुखदायक अनुभव आपल्यातीलच वाईट गोष्टींचा समूळ नायनाट करीत असतात. विशेषतः अमेरिकन संस्कृतीनुसार चांगल्या जीवनाची व्याख्या ही एखाद्याच्या व्यक्तिगत सुखावर अवलंबून असते ; हाच खुशालीच्या विलासी ( सुखासक्ती ) दृष्टिकोनाचा सर्वसामान्य बीजविषय आहे. विलासी तत्वज्ञानाच्या समांतर रेषेत विलासी मानसशास्त्राचे घटक सामावलेले दिसून येतात. प्राचीन ग्रीक काळापासून सुख जावज्ञानाचे अनेक प्रकार पुढे आले आहेत. विलासी सुख म्हणजे हर्ष ( आनंद ) आणि सुखाचा पाठपुरावा करणे होय , हेच जीवनाचे मुख्य ध्येय आहे. मानसशास्त्राच्या विचारधारेतून खुशालीचा दृष्टिकोन व्यक्तिनिष्ठ खुशाली मधून उदयुक्त होतो ( डायनर , १९८४ ; डायनर व इतर , १९९९ ). सुखाचा अल्पतम पाठपुरावा किंवा शारीरिक सुख या विलासी सुखासक्तीच्या संकुचित दृष्टिकोनाच्या पलीकडे जाऊन व्यक्तिनिष्ठ खुशालीकडे अधिक विस्ताराने पाहिले जाते. सुखाच्या विस्तारित दृष्टिकोनाचा व्यक्तिनिष्ठ खुशाली हा एक मर्यादित घटक आहे . ' व्यक्तिनिष्ठ खुशाली ' ( Subjective Well - Being - SWB ) म्हणजे जीवन समाधान , सकारात्मक भावविकारांची उपस्थिती आणि सापेक्षतः नकारात्मक भावविकारांची अनुपस्थिती होय . एकंदरीत, या तीन घटकांना मिळून सुखाचा संदर्भ लावला जातो. यामुळे व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये आणि जीवनानुभवातून ' कोण सुखी आहे ? काय केल्याने सुखी बनता येते ? ह्या प्रश्नांची उत्तरे मिळण्यास मदत होते . 

२. आत्मसुख ( Eudaimonic Happiness )

आत्मसुखाला स्त्र - वास्तविकीकरण, विशुद्ध सुख, वा पारलौकिक सुख असेही प्रतिशब्द आहेत. चांगल्या जीवनासाठी सुख पुरसे असते काय ? जर तुम्ही सुखी असाल तर तुम्ही तृप्त आणि समाधानी असू शकता काय ? सेलिग्मन ( २००१ अ ) यानी सूचित केलेल्या अभ्युपगमी उदाहरणांचा येथे विचार करावा लागेल. जर तुम्हाला कार्यक्षम यंत्राच्या साहाय्याने उदा. गळाच्या साहाय्याने मासा पकडतात तसे आकड्यासारखे वाकडे बांधून ठेवले तर काय होईल ? यामुळे तुम्हाला सातत्याने हर्षभरीत सुखाच्या अवस्थेत राहता येईल किंवा तुम्ही कोणत्याही सकारात्मक भावनांची इच्छा व्यक्त करीत असाल वा तुमच्या जीवनात काहीही घडले असले, तरीसुद्धा विलासी दृष्टिकोनानुसार, सदा सर्वकाळ तुम्हाला सुखाचा विपुल प्रमाणात अनुभव येत राहील. तुम्ही आकड्यासारखे बांधून ठेवलेल्या जीवनाची निवड करू शकता काय ? काही क्षणांसाठी तुम्हाला ते आवडेल ; परंतु, आपल्या पुष्कळ भावनांपैकी केवळ एक भावना आणि जीवन घटना - प्रसंगांच्या विविधतेसाठी सारखीच सुखी प्रतिक्रिया आणि आव्हाने प्रत्यक्षात जीवनानुभवांना दुर्बल करू शकतात . आपण जे काही गमावतो ते मौल्यवान असू शकते. उदा. भीतीसारख्या नकारात्मक भावना आपल्याला निवड करण्यास मदत करतात ; त्यामुळे आपल्या खुशालीऐवजी जीवनात बाधा निर्माण होऊ शकते. भीतीशिवाय आणि इतर सकारात्मक भावनेमुळे आपण वाईटातल्या वाईट गोष्टींची निवडी करीत असतो. आपण सुखी असू शकतो परंतु दीर्घकाळ शकत नाही .

संदर्भ : सकारात्मक मानसशास्त्र ; 

          डॉ. विश्वनाथ शिंदे