Welcome to the Blog of Department of Psychology at Kanya Mahavidyalaya, Miraj

Wednesday, 28 April 2021

Ten Careers in Psychology

 To become a psychologist, professionals must earn a minimum of a master’s degree in psychology. However, a bachelor of arts in psychology also prepares graduates for other careers outside the field due to its developmental course offerings: For example, K-12 teachers must also complete similar classes. Other careers that require psychology coursework include human resources managers, registered nurses, or healthcare services managers.

Students should also understand the difference between a bachelor of science (BS) and a bachelor of arts (BA) in psychology to determine which best suits their career goals. A BS in psychology focuses on mathematics and science courses. Students who plan to earn advanced degrees with an affinity for extensive research methodology should consider a BS in psychology.

A BA in psychology emphasizes liberal arts courses. BA programs offer more options that reflect a student’s specific career goals. Therefore, many BA in psychology graduates may use their degree for careers outside of psychology.

Journalist

Journalists conduct research to compose news articles for various media outlets. Research includes following leads, interviewing people about difficult content, and asking questions that allow the journalist to collect pertinent information. Therefore, earning a bachelor of arts in psychology can provide aspiring journalists with a competitive advantage, as psychology coursework explores the way people behave and think.

The average BA in psychology degree includes perception and cognition, social psychology, evaluating psychological research, and perspectives on psychological issues. While entry-level positions require a bachelor’s degree at a minimum, students may want to consider earning an advanced degree to stand out among other applicants.

Criminologist

Criminologists serve as analysts or scientists who identify the causes of criminal behavior through data collection and statistical analysis. Criminologists may interview officers or incarcerated felons to develop psychological profiles. Therefore, professionals often work in law enforcement or government settings.

Earning a bachelor of arts in psychology can benefit future criminologists by allowing students can tailor the degree to fit their career goals. Furthermore, a bachelor’s degree in psychology contains courses that provide knowledge and skills criminologists need to excel in their job. Entry-level positions typically require a bachelor’s degree from an accredited university. Leadership or management roles may require an advanced degree.

Human Resources Manager

Human resources managers stay up to date on all local, state, and federal laws that impact benefits and organizational activities. These managers oversee compliance, productivity, and effectiveness. Human resources management also requires professionals to identify ways to improve policies and implement change. This role relies heavily on effective communication.

Earning a bachelor of arts in psychology explores human behavior or social psychology, which assists human resources managers in achieving tasks that require interacting with incumbents and executives. While some organizations accept candidates with a bachelor’s degree, many organizations prefer applicants with an advanced degree.

Political Scientist

Political scientists conduct research on topics relating to the political system both nationally and internationally. This role also requires professionals to gather and assess data from surveys, evaluate policies, remain up-to-date on events, and forecast trends.

Political scientist roles typically require a master’s degree or Ph.D. For instance, popular master’s programs include a master of public administration or public affairs. A BA in psychology provides students with foundational knowledge and skills, such as cognitive and social explanations regarding human behavior, the development of belief systems, and the decision-making process.

Social Worker

Social workers develop solutions for clients struggling with everyday issues. Responsibilities include identifying people in need, creating pathways for clients to adjust to life changes, researching resources or solutions to modern dilemmas, improving clients’ quality of life, monitoring progress, and offering psychotherapy assistance.

Earning a bachelor of arts in psychology addresses many of the topics social workers need to do their job. While entry-level positions exist, leadership roles require a master’s degree or Ph.D. Therefore, students should plan to continue their education. Additionally, social workers also need to obtain a state license or certification for nonclinical work.

Substance Abuse, Behavioral Disorder, and Mental Health Counselor

Substance abuse, behavioral disorders, and mental health counselors assist patients struggling with one or more disorders. Duties include assessing a patient’s condition and readiness to begin treatment, educating the client’s families, uncovering factors that prohibit recovery, developing treatment plans, and collaborating with other care team members.

Entry-level positions require a bachelor’s degree from an accredited institution. However, many organizations also require applicants to hold a master’s degree, as many states require licensing and up to 4,000 clinical hours for upper-level duties. A bachelor of arts in psychology offers fundamental knowledge and skills that helps students launch their career.

Marketing Manager

Marketing managers collaborate with staff and other department leaders to identify budgets and marketing or advertising campaign plans. Duties include contract negotiation, campaign evaluation, market research, identifying target clients, developing pricing strategies, and hiring staff. Important qualities include analytical, communication, interpersonal, and decision-making skills.

Employers typically look for candidates with a bachelor’s degree from an accredited institution in a relevant field. By earning a bachelor of arts in psychology, students learn about human behavior and social aspects of psychology that could improve their effectiveness in daily tasks. However, students may continue their education to provide a competitive advantage.

Psychologist

Psychologists work with target populations in multiple settings. Psychologists examine cognitive, social, and emotional processes from a client’s experience. Duties include conducting research or studies on human behavior, conducting interviews and surveys, identifying disorders, researching patterns, developing tests that assist in predicting behavior, educating patients and their families, and creating research papers or articles that other professionals can learn from.

For clinical, counseling, or research roles, employers look for applicants with a Ph.D. or Psy.D. Most states also require practitioners to obtain a state license. Therefore, earning a BA in psychology is the first step toward qualifying for this role.

Marriage and Family Therapist

Marriage and family therapists receive mental health training to address difficult clinical issues, including depression, anxiety, marital problems, and family dilemmas. Duties consist of creating safe environments for clients to discuss sensitive information, making action plans to adjust to change, providing guidance in decision making, developing strategies to cope with difficult circumstances, and maintaining client files.

To qualify for this role, candidates should start by earning a bachelor’s degree in psychology, which explores fundamental information needed to proceed to a master’s in psychology, as this role requires a state license and a set number of clinical hours.

School Counselor

School counselors work with students to address academic and social gaps. Daily duties include evaluating student abilities and interests, uncovering issues that prohibit academic and social success, creating action plans to correct issues, collaborating with teachers and students’ families, maintaining records, and reporting instances of neglect or abuse.

School counselors can work in K-12 settings or adult settings as career counselors. Employers look for candidates with a master’s degree as nearly all states require a license to practice. However, earning a bachelor of arts in psychology remains the first step in working toward this career. At the bachelor’s level, candidates may qualify for relevant support roles.

Selecting the best BA in psychology program requires extra consideration, as this field offers multiple professional opportunities. Prospective students should identify specific goals to develop a career pathway. Additionally, tuition varies and many universities offer in-person, hybrid, or online format options.


(Ref: https://www.psychology.org/resources/jobs-with-a-bachelor-of-arts-in-psychology/) 

Monday, 19 April 2021

शरीर - मन संबंध

        मानवी वर्तनाचे, स्वभावाचे दोन मुख्य पैलू म्हणजे त्या व्यक्तीचे शारीरिक वर्तन व दुसरे  मानसिक वर्तन. या दोन्ही प्रकारच्या वर्तनावर मुख्यतः मेंदूचे व एकूण मज्जासंस्थेचे नियंत्रण असते. भोवतालच्या परिस्थितीचे वेदन व त्याच्या अनुषंगाने घडणारी प्रतिक्रिया ही मेंदूकडून ठरवली जाते. तेंव्हा त्यापूर्वी वेदनांचा जो अर्थ लावला जातो, त्यावर बौद्धिक व मानसिक घटकांचा प्रभाव असतो. आपले सर्व वर्तन हे शरीर व मन यांच्या एकात्म परिणामाने घडते. शरीर व मन यांच्यातील संबंध द्विमार्गी आहे. शरीराचे कार्य व स्वास्थ्य हे व्यक्तीच्या मानसिक वृत्तीने प्रभावित होते. ज्या व्यक्ती हसतमुख, उत्साही, आशावादी असतात, त्यांची शारीरिक स्थिती चांगली राहते. या व्यक्ती सारख्या आजाराच्या तक्रारी करीत नाहीत. तसेच व्यक्तीच्या बोधात्मक कार्यावर, विचार प्रक्रियांवर शारीरिक स्वास्थ्याचा परिणाम होतो. व्यक्तीला शारीरिक आजार झाला असला, की तिच्या विचारांवर परिणाम होतो. व्यक्ती चिडचिडी होते किंवा उदास होते. तेंव्हा शरीर व मन हे परस्परपूरक व परस्परावलंबी आहेत. 

        प्राचीन काळी शरीर स्वास्थ्यावर अधिक भर दिला जात होता. त्या काळची समजूत म्हणजे स्वस्थ मूल हे सुखी मूल असते. (Healthy child is a happy child). सुदृढ  शरीरयष्टीची व्यक्ती जास्त क्रियाशील असते, समाधानी असते. शरीर सुदृढ असेल तर मनही सुदृढ राहते. तसेच शरीरस्वास्थ्य बिघडले तर मानसिक बैचेनही वाढते. फार वर्षांपूर्वी ग्रीक वैद्यकतज्ञ हिप्पोक्रेटस यांनी असे सांगितले आहे की, शरीरातील जैवरसांच्या कमी-अधिक प्रमाणामुळे मानसिक आजार होतात. हल्लीच्या शास्त्रीय संशोधनातून हे आपणास माहिती झाले आहे, की शरीराचा जैव-रासायनिक समतोल ग्रंथींच्या कार्यावर अवलंबून असतो. ग्रंथींच्या कार्यावर स्वायत्त चेतासंस्थेचे नियंत्रण असते. या स्वायत्त चेतासंस्थेचे उद्दीपन मेंदूतील एक अवयव हायपोथँ हायपोथॅलामसमुळे होते. भावनिक अनुभवात मेंदूमुळे स्वायत्त चेतासंस्था कार्यान्वित होते व शरीरांतर्गत विविध बदल घडून येतात. भावनिक अनुभव, मानसिक विचार हे मनाचे कार्य आहे. म्हणून हल्ली म्हटले जाते की, "सुखी मूल हे स्वस्थ मूल" असते. व्यक्तीला सामर्थ्यशाली जीवन जगायचे असेल तर त्याला शरीरस्वास्थ्य व मनस्वास्थ्य या दोन्हीचा समतोल राखता आला पाहिजे. 


(संदर्भ : मानसिक स्वास्थ्य)

Thursday, 15 April 2021

तर प्रत्येकाला कोरोना असेल !

       अमेरिकेत एका कैद्याला फाशीची शिक्षा सुनावण्यात आली तेव्हा तेथील काही शास्त्रज्ञांना वाटले की या कैद्यावर एक प्रयोग करून पहावा. प्रयोगाचा भाग म्हणून त्या कैद्याला फाशी देण्याऐवजी विषारी कोब्रा सापाचा चावा देऊन मारणार असल्याचे सांगण्यात आले. फाशीच्या दिवशी, त्याच्या समोर एक मोठा विषारी साप आणला गेला. त्या कैद्याला खुर्चीवर बसवून त्याचे डोळे बांधण्यात आले. त्यानंतर त्याला सापाचा दंश झाल्याचे भासवण्यात आले परंतु प्रत्यक्षात मात्र त्याला सेफ्टी पीन टोचवण्यात आली. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, सापाचा दंश न होतादेखील 2 सेकंदातच त्या कैद्याचा मृत्यू झाला.  कैद्याच्या शरीराचे शवविच्छेदन करण्यात आले. त्या अहवालात कैद्याच्या शरीरात 'व्हेनम' सदृश्य विष सापडले. या विषामुळे त्या कैद्याचा मृत्यू झाल्याचे निष्पन्न झाले. आता हे विष त्याच्या शरीरात कुठून आले, ज्यामुळे कैदी मरण पावला? याचे उत्तर असे की, हे विष त्या कैद्याच्या शरीरात मानसिक भीतीमुळे त्याच्याच शरीराने निर्माण केले होते. 

    याचा अर्थ असा आहे की, आपल्या शरीरात स्वतःच्या मानसिक स्थितीनुसार सकारात्मक किंवा नकारात्मक उर्जा निर्माण केली जाते. त्यानुसार आपल्या शरीरात विविध प्रकारच्या हार्मोन्सची निर्मिती होते. नकारात्मक उर्जेतून निर्माण झालेले रसस्त्राव विविध रोगांची निर्मिती करतात. सद्यस्थितीत मनुष्य चुकीच्या विचारांचा भस्मासूर निर्माण करून स्वत: चा नाश करीत आहे. 

      माझ्या मतानुसार, कोरोनाबाबत अवास्तव विचार करून त्याचा अवाजवी बाऊ करू नका. आज 5 वर्षांपासून ते 80 वर्षांपर्यंतचे जवळपास सर्वच लोक याबाबत नकारात्मक झालेले आहेत. अंतर्गत व बाह्य कारण घटक यास जबाबदार आहेत. प्रसार माध्यमातून परिस्थिती किती भयावह आहे, किती संख्या वाढली, किती लोकांचा मृत्यू झाला याची आकडेवारी ब्रेकिंग न्यूज म्हणून दाखवली जाते. त्यातून जनमानसामध्ये भीतीचे वातावरण तयार होते. हीच भीतीची मानसिकता नकारात्मक विचारांना जन्म देते व हे नकारात्मक विचार आजारांना जन्म देतात.  दाखविण्यात येणाऱ्या आकडेवारीवर जाऊ नका कारण पॉझिटीव्ह झालेल्या लोकांपैकी निम्म्यापेक्षा जास्त लोक अगदी व्यवस्थित आहेत. त्रासदायक स्थितीतून जाणारे अनेक लोक बरेही होत आहेत. आजारातून बरे होण्याचा रुग्णांचा रिकव्हरी रेट देखील जास्त आहे. 

       मृत्यू पावणारे फक्त कोरोनामुळेच नव्हे तर त्यांना इतर आजारही होते, ज्यांचा सामना ते  करू शकले नाहीत, हेही लक्षात घेतले पाहिजे. लक्षात ठेवा कोरोनामुळे घरी मरण पावणारे खूप कमी आहेत. बहुतांशी रुग्ण इस्पितळात मरण पावत आहेत. रुग्णालयाच्या वातावरणामुळे आणि मनाच्या भीतीमुळे निर्माण झालेली नकारात्मकता व  त्यातून शरीराची रोग प्रतिकारक यंत्रणा कमी होऊन मृत्यू ओढवण्याची संभाव्यता ही जास्त असते. कोरोना या आजाराची वास्तवता आपणास नाकारता तर येणार नाही परंतु याचा सामना करण्यासाठी नेहमी सकारात्मक रहा, सर्व काही चांगले होणार आहे यावर विश्वास ठेवा आणि आनंदाने जगा. जर आपण नकारात्मकेच्या गर्तेतच अडकून राहिलो तर येणाऱ्या काळात प्रत्येकाला कोरोना असेल..! हे लक्षात ठेवा. 

 *मानसतज्ञांचा सल्ला*

१. कोरोनाशी संबंधित अधिक बातम्या पाहू किंवा ऐकू नका, आपल्याला आवश्यक असलेली सर्व माहिती आपणास आधीच माहित आहे.


२. कोठूनही अधिक माहिती संकलित करण्याचा प्रयत्न करू नका कारण त्यामुळे मानसिक स्थिती अधिक कमकुवत बनते.


३. इतरांना कोरोना व्हायरसबद्दल चुकीचा सल्ला देऊ नका कारण सर्व लोकांची मानसिक क्षमता समान नसते, काही लोक नैराश्याने ग्रस्त होऊ शकतात.


४. जास्तीत जास्त संगीत ऐका, ध्यान-धारणा करा, व्यायाम करा, पुरेसा आहार घ्या,  अध्यात्म, भजन इ. ऐका, मुलांसमवेत घरात इनडोअर गेम खेळा, कुटूंबासमवेत बसा आणि आगामी वर्षांतील कार्यक्रमांचे नियोजन  करा.


५. नियमित अंतराने आपले हात चांगले धुवा, सॅनिटायझरचा वापर करा, सर्व वस्तूंची साफ सफाई केली करा, येणाऱ्या बाहेरील व्यक्तीला १ मीटर अंतर ठेवूनच भेटा. त्रास जाणवल्यास तज्ञांचा सल्ला घ्या. 


६. तुमची नकारात्मक विचारसरणी नैराश्यात वाढ करेल आणि विषाणूशी लढण्याची क्षमता कमी करेल.  सकारात्मक विचारसरणी तुम्हाला शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या बळकट करेल आणि कोणत्याही परिस्थितीत किंवा आजाराशी लढण्यास सक्षम ठेवेल.


७. अत्यंत महत्वाचे म्हणजे, हा वाईट काळ लवकरच संपणार आहे आणि आपण नेहमीच निरोगी आणि सुरक्षित राहणार आहोत हा दृढ विश्वास ठेवा. 

               *सकारात्मक व्हा - निरोगी रहा *.


 Think Positive and Believe good will happen..


     *चला तर मिळून  सकारात्मक विचार पसरवूया*


अनुवाद: प्रा. रमेश कट्टीमणी

Wednesday, 14 April 2021

समाधान हेच सर्वोत्तम ध्येय

      आयुष्यात तुम्हाला काय हवे आहे? हा प्रश्न बऱ्याच जणांना विचारल्यावर आपल्याला उत्तरे मिळतात की, मला सुखी व्हायचंय, यश मिळवायचं आहे. मुलांबाबतच्या ईच्छा विचारल्या असता बहुतांशी हेच उत्तर मिळते. आयुष्यात जोपर्यंत आपल्या बाबतीत चांगले घडत असते तोपर्यंत आपल्याला ते हवे असते. परंतु दुःख देणारी परिस्थिती निर्माण झाली की मानसिक संघर्ष अनुभवावा लागतो. पूर्ण जीवनकालामध्ये अनेक प्रसंग येतात मग ती सुखकारक असोत अथवा दुःखदायक असोत. येणाऱ्या प्रत्येक घटना, प्रसंगाकडे आपण कशा  पद्धतीने पाहतो यावर तर समाधान अवलंबून असत. चांगलं जीवन जगण्यासाठी चांगले विचार, योग्य संधी निर्माण करणं, निकोप नातेसंबंध इ. बाबींची आवश्यकता असते. 

        'सुख पाहता जवापाडे, दुःख पर्वताएवढे' या उक्तीप्रमाणे सुखाची मात्रा कमी मानली जाते. याचे कारण म्हणजे सुख शोधण्याऐवजी दुःखाचाच आपण जास्त बाऊ करतो. सुख हे मृगजळासारखे असते. त्याच्या पाठीमागे आपण जितके लागू तितके ते आभासी वाटते. इंद्रधनुष्याच्या एका बाजूला सुख तर दुसऱ्या बाजूला दुःख असते. एका बाजूला सुख आणि  दुसऱ्या बाजूला दुःख असल्याने बऱ्याचदा टोकाची परिस्थिती निर्माण होते. आयुष्यातील अशा अनेक घटनांचा आढावा आपल्या घटनात्मक स्मृतीच्या आधारे घेतल्यास  या घटनांना  दुःखाचीही झालर असल्याची जाणीव  आपणास होईल. उदा. मुलाचा जन्म ही घटना विचारात घेतल्यास एकीकडे नवीन सदस्य घरी येणार याचा आनंद तर दुसरीकडे कसलाही धोका न निर्माण होता जन्म होईल का, याची काळजी. सहलीला गेल्यावर लोकांना वाटते की आपण आनंदी होऊ. या विचाराने ते सहलीला जातात, मौजमजा करतात, आनंदित होतात, काळजी दूर ठेवतात आणि सुख अनुभवतात. 

    खरंतर सुख अनुभवण्यासाठी सुखाचे ध्येय ठेवावं लागतं. सुखाचे ध्येय ठेवणे म्हणजे 'उच्चतम उत्तम विचार' करणे होय. सुखाला सीमा नाही त्यामुळे सुखाचे ध्येय गाठण्यासाठी समाधानाचे ध्येय ठेवावे लागेल. कारण सुख मिळविण्यापेक्षा समाधान मिळविणे हीच  आरोग्यासाठी संजीवनी आहे. आयुष्य म्हटलं की थोडं डाव उजव होणारच, मानसिक द्वंद्व निर्माण होणारच. कधी कधी आपणास भरभरून मिळेल, कधी थोडस तर कधी काहीच आपल्या पदरी पडणार नाही. मग जे मिळालंय त्यावर रडत बसायचं की त्यात समाधान शोधण्याचा प्रयत्न करायचा हे फक्त आपल्याच हाती आहे. 

      शेवटी काय तर, आपल्याला निर्माण झालेल्या परिस्थितीचा सामना व स्वीकार करावाच लागेल. आयुष्य पुढे चालू ठेवावेच लागेल. नेहमी त्या तीव्र दुःखाच्या भावना घेऊन उदासपणे कोणीच जगू शकत नाही. आनंद विरून गेला की समाधानाचीच आशा आपण करू शकतो आणि सुखी होऊ शकतो. त्यामुळे समाधान हेच सर्वोत्तम ध्येय आहे. 


- प्रा. रमेश कट्टीमणी

Sunday, 11 April 2021

डिप्रेशन मुक्त होऊया

 🕉️


 *ही कविता नसून औषध आहे:*

*डिप्रेशन मधून बाहेर पडण्यासाठी*


माणूस काय करतो ?


कुढतो जास्त ,

अन रडतो कमी !

म्हणून त्याचं हृदय ,

धडधडत असतं नेहमी !


बोलणं कमी झाल्यामुळे ,

प्रश्न निर्माण झालेत !

सारं काही असूनही ,

एकलकोंडे  झालेत !


भावनांचा कोंडमारा ,

होऊ देऊ नका !

हसणं आणि रडणं ,

दाबून ठेऊ नका !


आपल्या माणसांजवळ ,

व्यक्त झालं पाहिजे !

खरं खरं दुःख सांगून ,

मोकळं रडलं पाहिजे !


हसण्याने , रडण्याने ,

दबाव होतो कमी !

भावनांचा निचरा ,

ही Fresh होण्याची हमी !


कुणाशी तरी बोला म्हणजे ,

हलकं हलकं वाटेल !

दुःख जरी असलं तरी ,

मस्त जगावं वाटेल !


येऊद्यानं कंठ दाटून ,

काय फरक पडतो  ?

आपल्या माणसाजवळच,

गळ्यात पडून रडतो !


आपली माणसं, आपली माणसं,

बाजारात मिळत नसतात !

नाती-गोती जपून ती ,

निर्माण करावी लागतात !


भौतिक साधनं जमवू नका ,

आपली माणसं जमवा !

नाहीतर तुम्ही गरीब आहात ,

कितीही संपत्ती कमवा !


हाय , हॅलो चे मित्र बाबा,

काही कामाचे नसतात !

तुझी पाठ वळली की ,

कुत्सितपणे हसतात !


हसण्यासाठी , रडण्यासाठी ,

माणसं जपून ठेव !

नाहीतर मग घरात एखादा ,

" रोबोट "तरी  आणून ठेव !


रोबोटच्याच गळ्यात पडून ,

हसत जा , रडत जा !

शांत झोप येण्यासाठी ,

दररोज गोळ्या घेत जा !


दुःख उरात दाबून वेड्या ,

झोप येत नसते !

हसत खेळत जगण्यासाठी 

माणसांचीच गरज असते ,


इथून पुढे भिशी कर ,

हसण्याची अन रडण्याची !

हीच खरी औषधं आहेत ,

डिप्रेशनच्या बाहेर पडण्याची !!


 *टेशन घेऊ नका....टेंशन कोणाला देऊ नका..*

Thursday, 8 April 2021

मानसशास्त्राच्या शाखा - भाग २


 आनुवंशिक/ जैविक (जेनेटिक) मानसशास्त्र : 

विकास मानसशास्त्र ही मानवी वर्तनलक्षणांचा उगम व विकास यांचा अभ्यास करणारी मानसशास्त्राची शाखा होय. सुरुवातीला या विषयाच्या अभ्यासक्षेत्रामध्ये वर्तनाचा जातिविकास (फायलोजेनेसिस), वर्तनाची आनुवंशिकता (इन्हेरिटन्स) व व्यक्तीच्या जन्मानंतरचा विकास (ऑन्टोजेनेसिस) अशा तीन उपक्षेत्रांचा समावेश होत होता. आता तुलनात्मक मानसशास्त्र जातिविकासाचा अभ्यास करते. विकासात्मक (डेव्हलपमेंटल) मानसशास्त्रात व्यक्तीच्या जन्मानंतरच्या विकासाचा अभ्यास होतो. परंतु वर्तनाची आनुवंशिकता हे अजूनही पूर्णपणे न उलगडलेले संशोधनक्षेत्र आहे. त्याचा मानसशास्त्राच्या शाखेमध्ये पूर्ण विकास झालेला नाही. या संसोधनक्षेत्राला आता वर्तन-आनुवंशिकी (बिहेव्हिअर जेनेटिक्स) हे नाव देण्यात आले आहे.

व्यक्तीच्या वर्तनामध्ये दृश्यमान होणारी जी गुणलक्षणे असतात त्यांना सरूपविधा (फेनोटाईप) म्हणतात आणि ती आनुवंशिकतेने मिळणाऱ्‍याजनुकविधांद्वारे (जेनोटाईप) मिळतात. त्यांचे स्वरूप विशिष्ट गुणलक्षणांमध्ये विकास होण्याची सुप्तशक्ती असे असते. ह्या जनुकविधा शरीरपेशींमधील रंगसूत्रांवरील जनुके (जीन्‌स) आहेत. कोणत्या जनुकामधून कोणत्या गुणलक्षणाचा विकास होतो ते शोधणे हा वर्तन-आनुवंशिकीचा प्रधान हेतू आहे. त्यासाठी कोणती गुणलक्षणे आनुवंशिकतेने प्राप्त होत असतात व वर्तनाच्या दृश्यमान गुणलक्षणांच्या विकासामध्ये आनुवंशिकतेचा भाग किती, याचा अभ्यास करण्यासाठी एकच गुणलक्षण किंवा गुणलक्षणसमूह अनेक पिढ्यांमध्ये दिसून येणाऱ्‍यावंशावळींचा (पेडिग्री) अभ्यास, नात्यातील व्यक्तींच्या गुणलक्षणांचा सहसंबंध, एकबीजजन्य व द्विबीजजन्य जुळ्या मुलांमधील सहसंबंध, दत्तक घरे (फोस्टर होम्स) त्याचप्रमाणे निरनिराळ्या कुटुंबांमध्ये किंवा सांस्कृतिक पर्यावरणांमध्ये वाढलेल्या जुळ्या सहोदरांचा अभ्यास वगैरे संशोधनपद्धती वापरतात. यामध्ये आता प्रायोगिक आनुवंशिकी या नावाच्या संशोधन पद्धतीची भर पडली आहे. आण्विक विकीकरण, सूक्ष्मतरंग वगैरेंच्या साहाय्याने जनुकांमध्ये फेरबदल घडवून आणून त्याचा वर्तनाच्या विकासावर काय परिणाम होतो, याचा प्रायोगिक रीतीने अभ्यास केला जातो. हा अभ्यास सध्या फळांवरील ड्रॉसोफिला ही माशी व तत्सम प्राण्यांपुरताच मर्यादित आहे. पण वर्तन- आनुवंशिकी शास्त्रज्ञांची आकांक्षा आहे, की या विज्ञानामुळे नजिकच्या भविष्याकाळात जनुकां मध्ये इच्छित फेरफार करून आपल्याला पाहिजे तशा गुणलक्षणांनी युक्त नवी पिढी जन्माला घालता येईल.


संदर्भ : मानसरंग


Wednesday, 7 April 2021

जागतिक आरोग्य दिन विशेष

      प्रतिवर्षी संपूर्ण जगभरात 7 एप्रिल हा दिवस जागतिक आरोग्य दिवस म्हणून साजरा केला जातो. जागतिक स्तरावर आरोग्य समस्यांवर  विचारमंथन करण्यासाठी 7 एप्रिल 1948 रोजी जागतिक आरोग्य संमेलन झाले. या संमेलनात मानवासमोर असणाऱ्या आरोग्याच्या समस्या सर्वांनी एकत्र येऊन सोडवाव्यात यावर एकमत झाले. या जगात अनेक वंशाचे लोक राहतात. वंश जरी वेगळे असले तरी मानव या नात्याने सर्वांच्या आरोग्याच्या समस्या या सारख्याच आहेत आणि त्या समस्यांवरील उपाय देखील सर्वसामान्यतः समान आहेत.  त्यामुळे मानवास भेडसावणाऱ्या आरोग्याच्या समस्यांवर उपाय शोधणे, जनजागृती करणे या अनुषंगाने जागतिक आरोग्य संघटना कार्यरत आहे.  त्यानंतर दोन वर्षानंतर 7 एप्रिल 1950 पासून जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मार्गदर्शनाखाली जागतिक आरोग्य दिन साजरा करण्यास सुरूवात झाली. 
      या जगात काही देश विकसित आहेत, काही देश विकसनशील तर काही देश हे मागास आहेत. आर्थिक स्थितीनुसार प्रत्येक देशाची आरोग्य समस्यांवर खर्च करण्याचे प्रमाण हे वेगवेगळे दिसून येते. फक्त पैसाच आरोग्य समस्या कमी करण्यासाठी प्रभावशाली ठरतो असे नाही तर त्यासाठी राबविलेले प्रबोधनपर उपक्रम खूप महत्त्वाची भूमिका बजावतात. प्रबोधनपर उपक्रमातून अनेक देशातील विविध आरोग्याच्या समस्या दूर झाली असल्याची काही उदाहरणे आहेत.  भारतात  पोलीओ  मुक्ती, क्षयरोग यांचे त्यामध्ये नाव घ्यावे लागेल.  बदलत्या काळानुसार शारीरिक व मानसिक आरोग्याच्या समस्या खूप मोठया प्रमाणात वाढताना दिसत आहेत. अनेक प्रकारचे विषाणू म्हणजेच व्हायरस आरोग्याची समस्या अधिक गंभीर बनवत आहेत. विषाणूच्या संसर्गामुळे मानवी शरीराची रोगप्रतिकारक यंत्रणा कमकुवत बनत जाऊन अनारोग्य वाढले आहे. 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात असुरक्षित लैंगिक संबंध आणि रक्तसंक्रमणातून पसरणारा एचआयव्हीचा विषाणूने गंभीर रूप दाखविले तर गेल्या दशकात अनेक नवीन संसर्गजन्य गंभीर आजार अस्तित्वात आले. उदा. बर्ड फ्लू, स्वाईन फ्लू इ. मधल्या काळात आफ्रिकेत निर्माण झालेला ईबोला, भारतात मोठ्या प्रमाणात झालेले चिकणगुणिया, डेंग्यू हे आजार जीवघेणे ठरले. सद्यस्थितीत मधुमेह, रक्तदाब, हृदय विकार, कर्करोग अश्या आजारांनी अनेकांना ग्रासलेले आहे. या आजारांना रोखण्यासाठी अनेकविध उपायदेखील शोधले गेले व ते प्रभावीपणे राबविण्याचा प्रयत्नही केला जात आहे. या सर्व बाबींचा विचार करता जागतिक आरोग्य संघटनचे कार्य, महत्व आणि जबाबदारी आणखी वाढल्याचे दिसून येते. 
      जसजसा काळ बदलत चालला आहे तसतसे मानसिक आरोग्य संघटनेपुढे नवनवीन आव्हाने उभी राहत आहेत. बदलत्या काळात आरोग्य समस्यांना केंद्रस्थानी ठेऊन जागतिक आरोग्य संघटना काम करते. गतवर्षी आरोग्य दिन साजरा करण्यासाठीची थीम म्हणून ‘डिप्रेशन अर्थात नैराश्य’ या समस्येकडे सर्वांचे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला गेला. सुमारे 7 अब्ज इतक्या लोकसंख्येच्या या जगात यातील साधारण 35 कोटी लोक नैराश्याच्या विकाराने ग्रस्त आहेत. नैराश्याला उदासीनता असेही म्हणतात. नैराश्य ही संकल्पना मानसिक आरोग्याशी संबंधित असून डी. एस. एम. 5 मध्ये यावरील उपचारपद्धती देखील सांगण्यात आली आहे.  नैराश्य या विकृतीने त्रस्त असणाऱ्या व्यक्तीमध्ये आत्महत्येचे विचार सतत भेडसावतात.  तसे प्रयत्नही केले जातात त्यामुळे या विकृतीकडे गांभीर्याने पाहिले पाहिजे. सध्याच्या स्पर्धात्मक व धकाधकीच्या जीवनात प्रत्येकाला ताणतणावाला सामोरे जावे लागते. जो निर्माण झालेल्या प्रत्येक परिस्थितीतिला  सामोरे जातो तो प्रगतीच्या दिशेने पुढे जातो व जो सतत अपयशी ठरतो तो नैराश्याला बळी पडतो. सहा महिने किंवा त्यापेक्षा अधिक काळ सततची आढळून येणारी उदासीनतेची लक्षणे ही व्यक्तीच्या दैनंदिन कार्य पार पाडण्यात अडचणी निर्माण करतात. नैराश्याची बाल्यावस्थेतील कटू प्रसंग, सदोष पालकत्व, लिंग असमानता, व्यक्तिमत्व जडणघडणीतील दोष, घटस्फोट, आर्थिक नुकसान, प्रेमभंग, कौटुंबिक विसंवाद, कमीपणाची भावना, आत्मविश्वासाचा अभाव, विघातक वर्तन अशी अनेक कारणे सांगता येतील. एकाकीपणा, अतिसंवेदनशीलता, नकारात्मक विचार, स्वतःला दोषी समजणे, अती काळजी, अबोलपणा, झोपेचा अभाव, भूक न लागणे, आत्महत्येचे विचार ही काही नैराश्याची ठळक लक्षणे होत. मनातील चुकीची विचारधारा काढून टाकून सकारात्मक विचारांची पेरणी करणे हाच त्यावरील सर्वोत्तम उपाय. यासाठी समुपदेशनाचा मार्ग अत्यंत प्रभावी ठरतो. सध्या जगात अनेक मानसिक सेवा देणाऱ्या संस्था, मानसशास्त्रज्ञ व समुपदेशक विविध मानसशास्त्रीय उपचार पद्धती वापरून नैराश्य कमी करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. या जोडीला भारतात ध्यान धारणा व अध्यात्माचा देखील वापर केला जात आहे.

         गेल्यावर्षी म्हणजेच वर्ष 2019 च्या शेवटी आणखी एका नवीन व्हायरस चा जन्म झाला आणि पुन्हा आरोग्य संघटनेसमोर एक मोठे आव्हान निर्माण झाले. तो म्हणजे कोरोना व्हायरस. यातून होणाऱ्या आजाराला कोविड-19 असे नाव दिले गेले. चीनच्या वुहान प्रांतातून आढळलेला हा विषाणू संसर्गाच्या माध्यमातून बघता बघता संपूर्ण जगभर पसरला आणि या आजाराने जागतिक महामारीचे रूप धारण केले. अनेक देशांना आजाराला प्रतिबंध करण्यासाठी पूर्ण देश लॉकडाउन करावा लागला. सर्दी, खोकला, ताप, श्वास घेण्यास त्रास होणे, घशात खवखवणे अशी या आजाराची सामान्य लक्षणे. संसर्गजन्य असल्याने व शरीरातील प्रतिकारशक्ती संपवत असल्याने हा आजार जीवघेणा ठरला. यात कित्येक व्यक्तींचा बळी गेला. कित्येक महिन्याच्या कठोर उपाययोजनानंतर काही प्रमाणात यावर नियंत्रण मिळविणे शक्य झाले परंतु आता पुन्हा रुग्णांची संख्या झपाट्याने वाढत असून लॉकडाउन सारखे पर्याय प्रशासनाला अवलंबावे लागत आहेत. या आजारापासून दूर राहण्यासाठी आपली वैयक्तिक जबाबदारी म्हणून गर्दीत जाणे टाळणे, मास्कचा वापर करणे, सॅनीटायझरचा वापर, सुरक्षित अंतर राखणे, गरज असेल तेंव्हाच बाहेर पडणे, वेळीच तपासणी व उपचार करून घेणे, लसीकरण करून घेणे गरजेचे आहे. शासन व प्रशासन त्यांच्या परीने करीत असलेल्या उपाययोजनांना प्रतिसाद सर्वानी देणे गरजेचे आहे. शेवटी प्रत्येकांनी नियम पाळले, आपली स्वतःची काळजी घेतली तर याचा प्रसार बऱ्याच अंशी कमी होण्यास मदत होईल.  

      आज ७ एप्रिल २०२१ जागतिक आरोग्य दिवस. "प्रत्येकासाठी सुदृढ व आरोग्यदायी जग बनविणे" ही यावर्षीच्या या दिनाची मुख्य संकल्पना आहे. या दिनाच्या निमित्ताने या लेखाच्या माध्यमातून जुन्या आजारापासून ते सद्यस्थितीत थैमान घालत असलेल्या काही शारीरिक व मानसिक आजारांचा आढावा प्रयत्न केला आहे. आज या दिनाच्या निमित्ताने शेवटी इतकाच संदेश द्यावासा वाटतो.....

वेळ नाजूक आहे, जरा  सांभाळून राहा !

हे युद्ध थोडं वेगळं आहे, अंतर राखूनच लढा..!

खर पाहीलं तर, जीवनावश्यक काहीच नाही !

आपले जीवनच आवश्यक आहे.!!!


लेखक - प्रा. रमेश कट्टीमणी
सहाय्यक प्राध्यापक
कन्या महाविद्यालय, मिरज 


Tuesday, 6 April 2021

मानसशास्त्राच्या शाखा – भाग – १


*विकासात्मक वा बालमानसशास्त्र*

   जन्मानंतरच्या पहिल्या काही महिन्यांत मुलांच्या प्रतिक्रियांमध्ये संयोजन आणि जटिलता यांचा अभाव असतो. त्यांची संवेदने, त्यांच्या भावना, त्यांच्या संकल्पना, इतरांच्या संबंधात त्यांचे वर्तन वगैरेही जटिल नसतात पण मासप्रतिमास त्यांच्या मज्जसंस्थेचा परिपक्वनात्मक विकास होत जातो शिवाय, त्यांचे अनुभवाने शिकणेही चालू असते. परिणामी वर्तन आणि मानसिक जीवन उत्तरोत्तर जटिल होत जाते. वर्तनाच्या आणि मानसिक व सामाजिक जीवनाच्या या उत्तरोत्तर अवस्थांचा अभ्यास म्हणजे विकासात्मक मानसशास्त्र होय. अर्थातच बालमानसशास्त्र हा विकासात्मक मानसशास्त्राचाच एक विभाग होय. तथापि विकासात्मक मानसशास्त्रामध्ये गर्भावस्था, बाल्यावस्था, किशोरावस्था, तारुण्य, वार्धक्य या अवस्थांचाही शारीरिक-मानसिक दृष्ट्या अभ्यास करण्यात येतो. त्या त्या अवस्थेतील विकासास पोषक तसेच बाधक ठरणारे घटक, त्या त्या अवस्थेत घडून येणारे बदल व त्यामुळे अनुकूलनाच्या बाबतीत सर्वसाधारणपणे ज्या समस्या निर्माण होत असतात त्यांचा अभ्यास करणे, हे विकासात्मक मानसशास्त्राचे प्रमुख उद्दिष्ट होय. लहान मुलांची माता-पित्यांनी टिपून ठेवलेली निरीक्षणे विविध प्रसंग निवडून बालकांच्या वर्तनाचे –बोलण्यावागण्याचे-निरीक्षण बालकांना प्रश्न विचारणे तसेच कृतिचाचण्या देणे किशोरांच्या, प्रौढांच्या तसेच वृद्धांच्या मुलाखती इ. पद्धती व तंत्रे विकासात्मक मानसशास्त्रातील संशोधनासाठी वापरली जातात.

संदर्भ : मानसरंग 

Sunday, 4 April 2021

परीक्षेची भीती

      परीक्षा म्हटली की, सर्वाच्याच पोटात गोळा येतो. दहावी किंवा बारावीत असलेल्या मुलांनाच नव्हे, तर त्यांच्या पालकांनाही त्यांच्या परीक्षेची चिंता लागून राहते. दहावीच्या बोर्डाच्या परीक्षेत ८० टक्के गुण मिळवूनही चांगल्या महाविद्यालयामध्ये आणि बारावीच्या बोर्डाच्या परीक्षेत ९५ टक्के गुण मिळवूनही आपल्या आवडत्या विषयात विश्वविद्यालयीन पदवी मिळवण्यासाठी आणि चांगल्या महाविद्यालयामध्ये प्रवेश मिळणे दुरापास्त झाले आहे. त्यामुळे परीक्षा जसजशी जवळ येते, तसतसा प्रत्येक विद्यार्थ्यांला थोडा तरी परीक्षेचा ताण अनुभवास येतो. या तणावामुळेच विद्यार्थी रात्री जागून अभ्यास करतात आणि त्यांचे अभ्यासावर लक्ष केंद्रित होते; परंतु हाच ताण अधिक प्रमाणात वाढल्यास परीक्षेच्या काळजीमुळेच विद्यार्थ्यांचा अभ्यास होत नाही. त्यांची झोप उडते आणि ते निराश होतात. परीक्षा जवळ आल्यावर मग रात्रंदिवस अभ्यास करण्यापेक्षा विद्यार्थ्यांनी आपल्या शिक्षकांच्या सल्ल्यानुसार पहिल्यापासून जोमाने अभ्यास करावा.

        जी मुले आरंभापासूनच नियमितपणे अभ्यास करत नाहीत, त्यांना परीक्षा जवळ आल्यावर परीक्षेची भीती आणि ताण वाढणे हे स्वाभाविकच आहे; परंतु ब-याच वेळा उत्तम अन् नियमित अभ्यास करणा-या हुशार विद्यार्थ्यांच्या मनावरही परीक्षेचा ताण येतो; कारण त्यांच्या मनात मला ९५ टक्के गुण मिळाले नाहीत किंवा माझा पहिला क्रमांक आला नाही, तर आई-वडिलांना आणि आपल्या नातेवाइकांना काय वाटेल, ही भीती सतत डोकावत असते. अशा वेळी पालकांनी तू योग्य शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली नियमितपणे आणि चांगला अभ्यास करावा, हीच आमची अपेक्षा आहे. जास्तीत जास्त प्रयत्न करूनही तुला अल्प गुण मिळाले किंवा दुर्दैवाने तू अनुत्तीर्ण झालास, तरी आम्हाला काहीच वाटणार नाही, असे आश्वासन मुलाला द्यावे. त्याला गीतेतील श्रीकृष्णाच्या वचनाची ‘फलाची अपेक्षा न करता कर्म करणे (अभ्यास करणे) हेच तुझे कर्तव्य आहे’, याची आठवण करून द्यावी.

     आपल्या घरात अभ्यासू, शांत, आनंदी, वातावरण निर्माण करून देणे, हे पालकांचे उत्तरदायित्व त्यांनी पार पाडावे. मुलांचे अभ्यासात लक्ष लागून त्यांची एकाग्रता वाढवण्यासाठी खालील गोष्टी उपयोगी पडतील.

>> मुलाला अभ्यासासाठी वेगळी खोली द्यावी किंवा शक्य नसल्यास खोलीतील एका भागात छोटीशी विभागणी (पार्टीशन) करून द्यावी.

>> घरात दूरचित्रवाणी आणि आकाशवाणी लावू नये.

>> घरात आई-वडिलांची किंवा इतर मुलांची भांडणे होणार नाहीत, याची खबरदारी घ्यावी.

>> घरातील भांडणतंटे मुलाच्या समोर सोडवू नयेत.

>> आपले मित्र किंवा आपल्या मुलाचे मित्र यांना घरी बोलावू नये.

>> अभ्यासासाठी मुलगा रात्री जागत असल्यास आपणही तत्त्वज्ञान किंवा आपल्या आवडीच्या विषयाचे वाचन करून त्याला साथ द्यावी.

     परीक्षेचा विषय चांगल्या रीतीने समजण्यासाठी आणि परीक्षेत प्रश्नांची उत्तरे लिहिण्यासाठी तज्ज्ञ शिक्षकांची योजना करावी. या तज्ज्ञ शिक्षकांना शिकवण्याची आवड असावी आणि कठीण विषय सोपा करून सांगण्याची हातोटी असावी. विद्यार्थ्यांच्या अडचणी समजून घेऊन त्याच्या सर्व शंका त्यांनी प्रेमळपणे आणि न रागावता त्याला समजेपर्यंत समजावून सांगाव्यात. शिक्षकांनी आपल्या विद्यार्थ्यांकडून परीक्षेच्या प्रश्नपत्रिका सोडवून घ्याव्यात. प्रश्नपत्रिका परीक्षेच्या ठरावीक काळातच सोडवून त्याला आवश्यक ते मार्गदर्शन करावे. प्रत्येक विषयाची प्रश्नपत्रिका सोडवल्यामुळे मुलाच्या मनातील परीक्षेची भीती निघून जाईल आणि त्याचा आत्मविश्वास वाढेल.
विद्यार्थ्यांला प्रश्नपत्रिका सोडवण्यासाठी पुरेसा वेळ नसल्यास मनातील परीक्षेची भीती घालवण्यासाठी खालील उपक्रमांचा लाभ होईल. या कामी पालकांनी मुलांना सहकार्य करावे.

      विद्यार्थ्यांनी पाठ टेकून बसावे आणि डोळे मिटून शरीरातील सर्व अवयव शिथिल करून स्वस्थ अन् शांत मनाने पुढील सूचनांकडे लक्ष देऊन ऐकावे आणि सूचनांशी मनाने एकरूप व्हावे. ‘तुझी परीक्षेच्या सर्व विषयांची संपूर्ण सिद्धता झालेली आहे. उद्या परीक्षा आहे. रात्रभर शांत झोप मिळाल्याने तू सकाळी ताजातवाना होऊन उठलेला आहेस. आपल्या आजच्या विषयाचे टाचण तू भराभर चाळत आहेस’. आता कोणत्याही प्रश्नाचे उत्तर चांगल्या प्रकारे लिहू शकेन, असे तुला वाटत आहे. थोडासा अल्पोपहार घेऊन तू परीक्षेच्या सभागृहात वेळेवर पोहोचलेला आहेस. पहिली घंटा (बेल) वाजलेली आहे. आपल्या जागेवर बसून, डोळे मिटून, निर्विचार अवस्थेत तू शांतचित्ताने बसलेला आहेस. आता दुसरी घंटा (बेल) वाजलेली आहे. तुझ्या हातात प्रश्नपत्रिका मिळालेली आहे.

      प्रत्येक प्रश्न वाचून आणि गुण पाहून तू कोणते प्रश्न सोडवणार आहेस, याचा विचार केलेला आहेस. परीक्षेचे सर्व प्रश्न सोपे आहेत. तुझ्या प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर समाधानकारक लिहिले जात आहे. शेवटची १० मिनिटे राहिल्याची घंटा (बेल) वाजत आहे. तू भराभर सर्व पाने चाळून सर्व प्रश्न अचूक लिहिले आहेस का, याची निश्चिती करून घेतलेली आहेस. शेवटची घंटा (बेल) वाजली आहे आणि तू आपली प्रश्नपत्रिका पर्यवेक्षकांच्या हातात आणून देत आहेस. तू आता घरी आला आहेस आणि घरातील सर्वाना प्रश्नपत्रिका सोपी गेली आहे, असे सांगत आहेस. आता जेवून तू थोडा वेळ झोपणार आहेस आणि नंतर उद्याच्या परीक्षेची सिद्धता करणार आहेस. सर्व धडय़ांचा सारांश वाचून झालेला आहे आणि आता तू शांत झोपत आहेस. याप्रमाणे ५-६ वेळा सूचनांद्वारे मनाने परीक्षेच्या सभागृहामधून प्रश्नपत्रिका सोडवून आल्यामुळे विद्यार्थ्यांची परीक्षेची भीती न्यून होईल.


संदर्भ : प्रहार

Thursday, 1 April 2021

कोणताही आजार आपल्याला का होतो ?

➖➖➖➖➖➖➖➖➖


कुठलाही आजार आपल्याला का होतो ? तर त्याचे सहज सोपे उत्तर आहे. तुमच्या मनाने स्विकारल्यामुळे!


बुद्ध सांगतात की, तुमचे मन आणि विचार हेच सर्वकाही आहे. जसा विचार कराल तसेच तुम्ही घडाल !


आपल्या शरीरात पाण्यावर तरंगण्याची नैसर्गिक शक्ती आहे. पण तरीही माणूस पाण्यात बुडून मरतो. याला काय म्हणाल? आपल्या मनाने अतिशय प्रखरपणे स्विकारलेय की मला पोहायला येत नाही आणि कोणालाही पोहायला येत नाही ही अंधश्रद्धा आहे. हत्ती किती जड आहे पण तोही पोहतो. कारण त्याने ठरवलेले नाही. त्याला माहीतच आहे तो पाण्यावर तरंगणार आहे. 


सापाला तर हात नि पाय ही नसतात. तरीही तो पाण्यात पोहतो. म्हणजे हात पाय हलवले, तरच आपण पाण्यावर तरंगू शकतो हाही गैरसमजच आहे. जी माणसं पाण्यात बुडून मरतात त्यांचे शरीर काही वेळाने पाण्यावर तरंगायला लागते. याप्रमाणेच आपल्यात प्रतिकारशक्ती आहे. 


आपल्याला कसलाच आजार होऊ नये यासाठी आपले मनच सतत कार्यरत असते. त्या मनाला प्रखरपणे मान्य करायला शिकवा. हेच खरे शरीर शास्त्र आहे. मेडीकल सायन्स ही शक्ती तुमच्यात नसेल तर काहीच करू शकत नाही. 


ताप आल्यावर, सर्दी झाल्यावर, शिंक आल्यावर कसलाही आजार झाल्यावर थोडे थांबा. तुमच्यातील प्रतिकार शक्तीला काम करू द्या. अशा आजारांवर वारेमाप खर्च करणे शरीरावर अत्याचार आहेत. ही अंधश्रद्धा आहे. शरीरशास्त्रात नैसर्गिक प्रतिकार शक्ती म्हणजेच खरे विज्ञान आहे.


आपल्या शरीरातली अर्ध्याहून अधिक आजारांच्या मागे आपलं अज्ञ मन असतं. पण कित्येकदा आपल्याला याची माहीती नसते. डॉक्टरांकडे गेलं आणि उपचार घेतले की तात्पुरतं बरं वाटतं, थोड्या दिवसांनी पुन्हा दुखणं उफाळून येतं, काय करावं, ते समजत नाही.


*मन नि शरीर यांना जोडणारी काही लक्षणे* :


* एखाद्या गोष्टीची भिती किंवा चिंता वाटली की घशाला कोरड पडते. 

* परीक्षेचा किंवा अजून कसला तणाव असेल तर पोटात गोळा येतो.

* समोर एखादा अपघात किंवा दुर्घटना पाहिली की हातापायातली शक्ती गळून जाते. आणि याविपरीत सतत हसतमुख असणारी व्यक्ती क्वचितच आजारी पडते.


आपल्या शरीरातल्या आंतरिक क्रियांवरही अज्ञात मनाची सत्ता चालते. जसं की, समोर मातीचे कण उडाले की सेकंदाच्या दहाव्या भागात लगेच पापण्या मिटतात. अज्ञात मन शक्तीशाली आहे पण एखाद्या सेनापती सारखं, त्याच्यावर सत्ता चालते ती फक्त आपल्या विचारांची.


ताकतवार असला तरी तो गुलामच. दिलेला आदेश पाळणं एवढचं त्याचं काम. आपण जे काही बोलतो तेच आपले विचार आहेत.


समजा एखादा माणुस, नकळत, अशी वाक्ये पुन्हा पुन्हा वापरत असेल; त्याला बघितलं की माझं रक्तच खवळतं, ह्यांच्यासाठी मी रक्ताचं पाणी केलं आणि हे बदलले, माझी तळपायाची आग मस्तकाला जाते.


क्वचित अशी वाक्ये वापरली गेली, तर हरकत नाही; पण पुन्हा पुन्हा हेच बोलल्यास आणि ते सुप्त मनात गेल्यास त्याचा विपरीत परिणाम रक्ताभिसरणावर नक्कीच होतो. डॉक्टरकडे गेल्यावर औषध नि उपचाराने काही काळ बरं वाटतं, पण अज्ञ मन त्याचा पिच्छा अजिबात सोडत नाही.


ही सर्व वाक्य सतत तणावात असणार्‍या व्यक्तीच्या सवयीचा भाग बनतात आणि लवकरच ब्लडप्रेशर आणि मोठ्या स्वरुपाचे हृदयाचे विकार घेरण्यास सुरुवात करतात. थोडक्यात सतत मानसिक तणाव, हताश पणा आणि निराशा अनुभव करणाऱ्या व्यक्तीला हृदयाचे विकार लवकर घेरतात.


जी व्यक्ती स्वतःलाच घालून पाडून बोलते, स्वतःची निंदा करते, स्वतःला दुबळा समजते, त्या व्यक्तींना छोट्या आतड्यांच्या विकारांची समस्या उदभवते.


बहुसंख्य लोक अपचन या आजाराने त्रस्त असतात. खरं तर मलविसर्जन ही अतिसहज आणि नैसर्गिक क्रिया आहे. तरीही काही जणांना ‘धक्का देण्यासाठी’ कृत्रिम उपायांचा, जसं की एखादे चुर्ण किंवा एखादं औषध ह्यांचा आधार घ्यावा लागतो.


काही वेळा ह्याचं कारण बाल्यावस्थेत दडलेलं सापडतं. कडक शिस्तीच्या नादात आई वडीलांनी मुलाला केलेली शिक्षा. त्याचा राग त्याच्या मनात असतो. लहान मूल आईवडीलांवर राग काढू शकत नाही. त्याला त्यांची प्रत्येक गोष्ट ऐकावीच लागते. त्यांना विरोध म्हणून ही क्रिया तो रोखून धरतो. हळुहळू तो मोठा होतो. शिस्तीचा बडगाही संपतो पण आपल्या आतड्यांवरचं नैसर्गीक नियंत्रण तो हरवून बसतो. 


जेव्हा व्यक्ती आर्थिक संकटात सापडते, तेव्हा तिची पचनशक्ती कमजोर होते. जे लोक कंजुष वृत्तीचे असतात, त्यांच्यामध्ये मुळव्याध्याची समस्या जास्त आढळते. छोट्याछोट्या गोष्टींवरही एखादी व्यक्ती वारंवार उत्तेजित होते, चिडते, अस्वस्थ होते आणि मग त्याचा परिणाम जठर आणि पित्ताशयावर पडतो.


आजकाल बहुतांश महिला वर्गाला झंडुबाम शिवाय झोपच येत नाही. कारण काय असेल बरं? ह्या व्यक्तीला बघितलं की माझं डोकं दुखतं, त्याने माझं खुप डोकं खाल्लं, आमच्या ह्यांच्या समोर कितीही डोकं फोडा काहीही फायदा नाही. निरंतर, नकळत असं बोलत राहील्याने अज्ञ मनात संदेश पोहचतो की माझ्या डोक्याला दुखायचे आहे आणि मायग्रेनचा त्रास चालू होतो.


डोकेदुखीची अजुनही काही कारणे आहेत. आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्यात एखादी अप्रिय घटना घडलेली असतेच, पण तिला मनातल्या मनात पुन्हा पुन्हा उगाळण्याचा स्वभाव असेल तर डोकेदुखी सुरु होते. तेव्हा असे कटु अनुभव विसरुन जाणेच हेच इष्ट!


कधी नकोसे वाटणारे काम, त्रासदायक काम अंगावर येऊन पडते आणि डोके दुखते. जितके ते काम पुढे ढकलल्या जाते तेवढा त्रास होतो, तेव्हा अशी कामे तात्काळ निपटून काढावीत.


एखादी व्यक्ती सतत जबाबदारीच्या ओझ्याने वाकून थकुन गेली असेल तेव्हा तिला पाठदुखीला वा कंबर दुखीला सामोरं जावं लागतं. असह्य वेदना होतात. ह्यात माने पर्यंतचे स्नायू आखडले जातात. त्यांच्या वरचा ताण जाणवतो. चेहरा मूळ स्थानी न राहता उजवीकडे किंवा डावीकडे कलतो.


आता ह्यावर उपाय काय आहे? आपापले औषधौपचार चालू ठेवा. पण हे रोग शरीरातून समूळ उपटून काढायचे असतील तर स्वयंसुचना हाच त्यावरचा एकमेव उपाय आहे.


*एक उदाहरण घेऊ या* :


तंद्रावस्थेत जाऊन आपल्या अज्ञात मनाला सुचना द्या. आता माझं डोकं एकदम हलकं हलकं होत आहे, आता ते अजून शिथील आणि हलकं झालं आहे, डोके दुखण्याचे प्रमाण कमी होत आहे, माझ्या डोक्यात जमा झालेलं अतिरीक्त रक्त आता शरीराच्या इतर भागात सुरळीतपणे पसरत आहे. माझा डोके दुखीचा त्रास नाहीसा होत आहे, काही क्षणांमध्ये ही बैचेनी दुर होईल. आणि डोकेदुखी गायब होईल.


प्रत्येक रोगासाठी अशा सुचना तयार करुन त्या अज्ञ मनापर्यत पोहचवून रोगमुक्त होता येते. सारांश काय तर, भावनांची कोंडी करुन जगू नका. रोग बनून ते शरीराला पोखरतील. राग व्यक्त करा, आणि मोकळे व्हा.


इथे एका महापुरुषाचा दृष्टांत आठवतो. त्यांना राग आल्या क्षणी ते कागद घ्यायचे आणि सविस्तर लिहून काढायचे. मनातले संपुर्ण भाव ओतून रिते व्हायचे. ते कागद दोन चार दिवस तसेच टेबलावर ठेवायचे आणि नंतर जाळून किंवा फाडून टाकायचे.


अशा प्रकारे मनातली सारी खळबळ बाहेर काढून टाकता येते. शेवटी क्रोधाची भावना नाहीशी होते आणि हलकं हलकं वाटतं.


*तुम्हा सर्वांना, निरोगी आणि ठणठणीत आयुष्यासाठी मनःपुर्वक शुभेच्छा !*

आयुष्य संपवण्याचे विचार मनात कसे येतात आणि ते कसे रोखावेत?

        आत्महत्या हा अनेक दशके आपल्या समाजात दुर्लक्षलेला विषय राहिला आहे. सुशांत सिंग राजपूत, जिया खान, भय्यूजी महाराज अशा व्यक्तींच्या आत्...