विद्यार्थ्यांचे मानसिक आरोग्य कसे राखावे

 

मानसिक आजार पळवुन लावण्याची चौदा सूत्रे

🙂*कसल्याही प्रकारच्या निराशेला नाहीशी करणारी चौदा सुत्रे*🙂

1) सतत पॉझीटीव्ह रहा -

कितीही वाईट घडो, नेहमी पॉझीटीव्हच रहायचं!

उदा. “एक डोळा गमावला पण दुसरा डोळा शाबुत आहे,” ज्यामुळे मी हे सुंदर जग पाहु शकतो, देवाची किती कृपा आहे.

प्रत्येक अपयश मला एक संधी देऊन जात आहे.

उदा. जेव्हा लोक आपल्याला टाळतात, आपल्याकडे बघुन नाकं मुरडतात, तेव्हा तर अधिकधिक आकर्षक दिसण्याबद्द्ल, आपण जागरुक होतो.

आपली मस्करी उडवली की, आपला कोणी कळत नकळत अपमान केला की, आपल्यातल्या महत्वकांक्षा जागृत होतात.

2) पॅशन निर्माण करा -

आयुष्यात पोकळी आणि निराशा आली की एक असं पॅशन शोधावं, ज्यासाठी संपुर्ण आयुष्यच पणाला लावावं.

पॅशन म्हणजे अशी एखादी गोष्ट जी गोष्ट न थकता, अगदी उत्साहाने, महिन्याचे तीस दिवस, दिवसातल्या दहा-बारा तासाच्या वर आपण ते करु शकतो, ह्याला म्हणतात पॅशन!

त्या गोष्टीसाठी अक्षरशः आयुष्य झोकुन द्यावं. अगदी स्वतःला विसरायला लावतं, तेच खरं पॅशन!

कोणासाठी व्यापार हे पॅशन असेल, कोणासाठी खेळ हे पॅशन असेल, कोणासाठी भटकंती हेच पॅशन असेल.

त्याच्याशिवाय आपण जगु शकत नाही, आणि मग एके दिवशी जगही आपल्याला त्या एकाच गोष्टीसाठी ओळखु लागतं.

सचिन-क्रिकेट, धीरुभाई-रिलायन्स, अमिताभ-एक्टींग, लता मंगेशकर-गायन, मोदी-नेतृत्व, पटनायक-वाळुची शिल्पे, प्रकाश आमटे-आनंदवन, श्रीश्री रविशंकर गुरुजी – आर्ट ऑफ लिविंग, स्टीव्ह जॉब्ज-गॅझेट्स,

ह्या यादीत आपलंही नाव येऊ शकतं, आपणही आपल्या पॅशनसाठी वेडं बनलो तर!….

३) महिन्याला दोन पुस्तके - 

माझ्या आयुष्यातल्या अत्यंत वाईट आणि पडत्या काळामध्ये मला फक्त आणि फक्त चांगल्या विचारांच्या पुस्तकांनीच तारलं, नाहीतर कदाचित मी आज हा लेख लिहायला शिल्लकच राहीलो नसतो, इतके पुस्तकांचे माझ्यावर अनंत उपकार आहेत.

महिन्याला कमीत कमी दोन तरी चांगली पुस्तके तरी वाचुनच काढेन आणि त्यातल्या चांगल्या गोष्टी तात्काळ जीवनात आणेन, हा चंगच बांधावा, आपोआप जे जे हवे ते सारे मिळत जाते, हा माझा स्व-अनुभव आहे.

4) डायरी लिहा - 

दररोज घडलेल्या बर्‍या वाईट घटना आपल्याला बहुमुल्य अनुभव देऊन जातात, त्यांना शब्दबद्ध करत गेलं की जगण्याची रंगत वाढत जाते.

माझ्या मनात चाललेले द्वंद बाहेर काढण्यासाठी मला ह्या डायर्‍यांनी खुप मदत केली. झालेले अपमान, आलेले अपयश, भविष्याच्या चिंता, मनाचं रिकामपण, सगळी मळमळ मी बाहेर काढली, आणि प्रत्येक जखम डायर्‍यांमध्ये जपुन ठेवली, आणि शहाण्या बाळांसारखं त्या सर्वांनीही मला त्रास देणं बंदच करुन टाकलं.

आजही माझ्या कॉम्पूटर मध्ये मी स्वतःलाच लिहलेली शेकडो पत्रं आहेत, जी वाचुन मला आता खुप गंमत वाटते. कधी छोट्यामोठ्या कारणाने मी खचलो की ते वाचुन प्रचंड बळ मिळतं. बॅटरी पुन्हा टणाटण चार्ज होते.

5) जे सुरु केलंय त्याचा शेवट करा - 

हातात घेतलेलं काम पुर्ण करायचं म्हणजे करायचं!

मनावर विजय मिळवण्यासाठी मनाचाच वापर करायचा, काम सुरु होतानाच असं भासवायचं की ते पुर्ण झालेलं आहे, आणि मन गोंधळुन जातं आणि ते पुर्ण करुनच एका जागेवर शांत बसतं!

‘आसान है’ हा यशाचा मुलमंत्र नेहमी लक्षात ठेवायचा!

6) कंफर्ट झोन तोडा -

नवी आव्हाने स्वीकारा - तु मागच्या एक महिन्यामध्ये अशी कोणतीही एक गोष्ट केलीस का, जे तुला येत नाही, जे करण्याची तुला भिती वाटते?

7) कमीत कमी तीस मिनीटे व्यायाम - 

मनाला ताजंतवाणं ठेवण्याचा हुकुमी एक्का आहे, शरीराला व्यायाम करायला भाग पाडायचं, मन आपोआप ताळ्यावर येतं!

जगातल्या प्रत्येक यशस्वी व्यक्तीला हे सुत्र माहित आहे.

8) ध्यान, सर्व समस्यांवर रामबाण उपाय - 

तुझं शारीरीक व्यंग हे तुझ्या आयुष्यात कधीही अडथळा बनु शकत नाही, कारण तु म्हणजे तुझं शरीर नाहीस!

खरा तु तर वेगळाच कोणीतरी आहेस, हे तुला ध्यान करायला लागलं की आपोआप उमगत जाईल.

आतापर्यंत केला नसशील तर एकदा आर्ट ऑफ लिविंगचा हॅपिनेस कोर्स नक्की कर.

9) महिन्याला एक वाईट सवय सोडा - 

आपल्या प्रत्येकामध्ये वाईट सवयी असतात, मी एका महिन्याला एक वाईट सवय सोडायची आहे, आणि एक चांगली सवय जोडायची आहे, असं प्रत्येक महिन्याच्या एक तारखेला अंतर्मनाला सांगतो. महिनाभर त्याची कसोशीने अंमलबजावणी करतो.

10) आपल्या आजुबाजुला प्रसन्नतेचा शिडकावा करा -

घरातुन बाहेर पडण्याआधी एकदा आरशात बघुन स्वतःलाच वचन देतो की आज माझ्या संपर्कात येणार्‍या प्रत्येक व्यक्तीला मी आनंद आणि प्रसन्नता वाटणार आहे. प्रत्येकाच्या चेहर्‍यावर हसु फुलवणार आहे.

कधी एखाद्या उपाशी माणसाला पोटभर खावु घालावं, कधी एखाद्या लहान मुलाशी लहान बनुन खेळावं!

कधी रस्त्याने जाताना कोणाला लिफ्ट द्यावी, कधी जोक्स सांगुन लोकांना खळखळुन हसवावे.

11) जे मिळालयं त्याबद्द्ल कृतज्ञ रहा -

जो कृतज्ञ आहे, त्यालाच ब्रम्हांड अजुन जास्त भरभरुन देतं, हेच सिक्रेट आहे.

आपल्याला मिळालेल्या दहा वरदानांबद्द्ल रोज मनःपुर्वक आभार व्यक्त केल्यास आयुष्यातली सगळी दुःखे आपोआप नाहीशी होतात, याचा मी स्वतः अनुभव घेतला आहे.

12) यशस्वी लोकांसोबत मैत्री करा - 

असे लोक ज्यांनी स्वतःचा ठसा ह्या जगात उमटवला आहे, त्यांच्याशी अधिकाधिक ओळखी कराव्यात, त्यांच्याशी भेटण्याच्या संधी शोधाव्यात.

यश ही उत्साहासारखं संसर्गजन्य असतं!

13) सुरक्षित अंतर ठेवा -

जे लोक आपलं मानसिक खच्चीकरण करतात, आपली टर उडवतात, अशा लोकांपासुन चार हात दुर रहावे. निगेटीव्ह लोकांना आपल्या आयुष्यात आणि आपल्या मनात कुठेही स्थान देऊ नये.

14) तीस दिवसांचा प्लान - 

पुढच्या तीस दिवसात मी काय करणार आहे, ह्याचा प्लान महिन्याच्या सुरुवातीला तयार करुन भिंतीला चिटकवुन टाकावा.

एकेक लक्ष्य साध्य केलं की ‘विजयी’ असं लिहुन त्याचं अगदी उत्साहाने आणि आनंदाने ‘सेलिब्रेशन’ करावं....!!!!

माणुसकीची किंमत

अमेरिकेतल्या एका आडबाजुच्या शहरातील आडबाजुला असलेल्या एका सामान्य हॉटेलात रात्रीच्यावेळी एक वृद्ध जोडपे शिरले. बाहेर मुसळधार पाऊस चालु होता. थंड वादळी वारे वहात होते. प्रचंड थंडी पडली होती. अशा या थंडीत हे वृद्ध जोडपे हॉटेलात शिरले तेव्हा थंडीने त्यांचे अंग थरथरत होते. कपडे पण थोडेसे पावसात भिजलेले होते. तसे त्यांचे कपडे सामान्यच होते. त्यावेळी हॉटेलच्या काऊंटरच्या मागे अगदी सामान्य असा दिसणारा एक निग्रो तरुण बसला होता.

‘आम्हाला आजची रात्र रहाण्यासाठी या हॉटेलात रुम मिळेल का?’ त्या म्हातार्याा आजिबाईंनी थंडीत कुडकुडत त्या निग्रो तरुणाला विचारले.

‘सॉरी मॅम! आज हॉटेल मध्ये सगळ्या रुम्स फुल आहेत. एकही रुम शिल्लक नाही.’ त्या निग्रो तरुणाने सांगीतले पण सांगताना त्याचा चेहेरा असा झाला होता की हॉटेलात एकही रुम शिल्लक नाही हा जणुकाही त्याचा अपराध असावा.

‘बघाना काही जमते का? हवे तर दुप्पट पैसे घ्या. बिल नाही दिलेत तरी चालेल.’ म्हातारबुवा म्हणाले. थोडक्यात त्या रुमचे पैसे त्या निग्रो तरुणाने खुशाल खीशात घालावेत असे ते म्हातारबुवा सुचवत होते. पण तो निग्रो तरुण त्यामुळे काही बधेल असे वाटे ना.

‘हे बघा मी तुम्हाला माझी रुम देऊ शकतो. माझी रुम तशी छोटी आहे पण त्यात तुमची सोय होईल. मला जर 10 मिनिटे वेळ दिलात तर मी माझी रुम जरा आवरून येतो. तोपर्यंत मी तुम्हाला गरमागरम चहा आणुन देतो. त्यामुळे तुम्हाला थोडे बरे वाटेल’. असे म्हणुन तो निग्रो तरुण किचनमध्ये चहा करायला गेला आणि थोड्याच वेळात वाफाळलेल्या चहाचे दोन कप आणि कुकिज घेऊन आला आणि आपली खोली साफ करायला निघुन गेला.

थोड्या वेळात तो निग्रो तरुण परत आला तेव्हा ते म्हातारबुवा आपल्या गाडीच्या डिकितुन एक जाडजुड बॅग काढत असतातना दिसले. ‘थांबा मी तुम्हाला मदत करतो’ असे म्हणुन तो निग्रो तरुण पुढे आला आणि तो बॅग काढुन हॉटेलमध्ये घेऊन आला.

‘चला मी तुम्हाला तुमची रुम दाखवतो’ तो म्हणाला आणि त्या वृद्ध जोडप्याला आपल्या रुमपाशी घेऊन आला.

‘ही घ्या किल्ली! काही लागले तर मला हाक मारा!’ तो निग्रो तरुण म्हणाला.

‘तु कोठे झोपणार?’ त्या आजिबाईंनी विचारले.

‘तुम्ही काळजी करू नका! मी बाहेर हॉलमध्ये झोपेन. माझ्याकडे स्लिपिंग बॅग आहे! गुड नाईट!’ तो निग्रो तरुण म्हणाला.

आजीबाईंनी खोलीचे दार उघडले. खोली तशी लहानशीच होती पण व्यवस्थित आवरून ठेवलेली होती. खोलीचे बाथरुम पण स्वच्छ करून ठेवले होते. खोलीचा हिटर चालु करून ठेवला होता. तसेच पलंगावर दोन इस्त्री केलेले नाईट गाऊन्स ठेवलेले होते. प्यायचे पाणी पण भरुन ठेवले होते.

दुसर्या दिवशी सकाळी ते वृद्ध जोडपे फ्रेश होऊन बाहेर पडले. आता त्यांना निघायचे होते.

‘किती पैसे झाले?’ त्या आजोबांनी वरचारले

‘पैशांचे आपण नंतर बघु. आधी चांगला ब्रेकफास्ट करा! मी तुमच्यासाठी ब्रेकफास्ट घेऊन येतो.’ असे सांगुन तो निग्रो तरुण पॅन्ट्रिमध्ये गायब झाला आणि थोड्याच वेळात ऑम्लेट, टोस्ट आणि गरम कॉफी घेऊन आला.

‘किती पैसे द्यायचे?’ त्या म्हातारबुवांनी ब्रेक फास्ट झाल्यावर विचारले.

‘त्याचे असे आहे. मी तुम्हाला माझी खोली वापरायला दिली. ती काही हॉटेलची खोली नव्हती. त्यामुळे त्याचे पैसे काही नाहीत.’ तो निग्रो तरुण म्हणाला.

‘असे कसे? बर मग चहाचे आणि ब्रेकफास्टचे किती पैसे द्यायचे’ त्या आजीबाईंनी विचारले.

‘मॅडम! मला आई वडील नाहीत. माझे आई वडील माझ्या लहानपणीच गेले. तुम्हाला पाहीले आणि मला माझे आई वडील आठवले. आज जर माझे आई वडील या हॉटेलमध्ये आले असते तर मी त्यांच्याकडुन चहाचे आणि नाष्त्याचे पैसे घेतले असते का? नाही ना! मग मला तुमच्याकडुन पैसे नकोत’ तो निग्रो तरुण म्हणाला.

तो निग्रो तरुण काऊंटरजवळ गेला आणि आपल्या खिशातुन काही पैसे काढुन हॉटेलच्या गल्यात टाकु लागला. म्हातारबुवा कुतुहलाने ते बघत होते. त्यांच्या लक्षात आले की त्यांनी जो चहा घेतला होता आणि ब्रेकफास्ट केला होता त्याचे पैसे तो निग्रो तरुण स्वतःच्या खिषातुन हॉटेलच्या गल्यात टाकत होता.

ते वृद्ध जोडपे जायला निघाले. त्या निग्रो तरुणाने त्यांची जड बॅग त्यांच्या गाडीच्या डिकित आणुन ठेवली. तेवढ्यात त्याची नजर गाडीतील रिकाम्या पाण्याच्या बाटल्यांकडे गेली. ‘थांबा मी तुम्हाला पाणी आणुन देतो.’ असे म्हणुन त्याने त्या दोन्ही वाटल्या स्चच्छ करून पिण्याच्या पाण्याने भरुन आणून दिल्या. ते वृद्ध जोडपे एकमेकांकडे बघत होते.

‘हे पहा आम्हाला या ठिकाणी जायचे आहे. आम्ही या गावात नवीन आहोत. आम्हाला कसे जायचे हे सांगायला थोडी मदत करणार का?’ आजोबांनी विचारले.

थोडे थांबा’ असे म्हणुन तो निग्रो तरुण आत गेला आणि गावाचा नकाशा घेऊनच बाहेर आला. त्याने तो नकाशा आजोबांना देताना म्हणाला ‘आत्ता तुम्ही या ठिकाणी आहात. तुम्हाला येथे जायचे आहे. हा बघा हा रस्ता तुम्हाला सरळ तेथे घेऊन जाईल.’ म्हातारबुवांनी बघीतले. त्या निग्रो तरुणाने नकाशावर पेन्सिलने व्यवस्थित खुणा केल्या होत्या.

त्या आजिबाई त्या निग्रो तरुणाचे आभार मागताना म्हणाल्या. ‘तुझे नाव काय? तुझे बिझनेस कार्ड असेल तर मला दे.’

‘सॉरी मॅम! माझ्याकडे बिझनेस कार्ड नाही कारण मी सध्या टेम्पररी नोकरीवर आहे. पण हॉटेलच्या बिझनेस कार्डवर माझे नाव लिहुन देतो. परत या बाजुला आलात तर आमच्या हॉटेलवर जरुर या!’ असे म्हणत त्या निग्रो तरुणाने आपल्या खिशातुन हॉटेलचे बिझनेस कार्ड काढले, त्यावर पेनने आपले नाव लिहीले आणि ते कार्ड आजीबाईंना दिले.

पंधरा दिवस असेच गेले आणि त्या निग्रो तरुणाच्या नावाने एक भला मोठा लिफाफा पोस्टाने आला. तशी त्याला पत्रे वगैरे फारशी येत नसत. हा लिफाफा कोणाचा म्हणुन त्याने उघडुन बघीतला. ओ कॅफे हॉटेलचे लेटर हेड बघुन तो चमकला. ओ कॅफे ही त्याकाळची अमेरिकेतील अत्यंत नावाजलेली अशी हॉटेल्सची साखळी होती. अमेरिकेतील बहुतेक मोठ्या आणि महत्वाच्या शहरांमध्ये ही हॉटेल्स होती. बहुतेक हॉटेल्स पंचतारांकीत होती. ओ कॅफे हॉटेल्समध्ये काम करायला मिळावे अशी अनेकांची ईच्छा असायची.

ओ कॅफे हॉटेलकडुन कसले पत्र आले आहे हे बघावे म्हणुन तो पत्र वाचु लागला आणि उडालाच. त्याला चक्क इंटरव्ह्युचा कॉल आला होता. त्याच्या शहराजवळच ओ कॅफेचे एक नवीन पंचतारांकीत हॉटेल सुरु झाले होते. तिथे त्याला इंटरव्ह्युला बोलावले होते. पण आपण अर्ज केलेला नसताना आपल्याला इंटरव्ह्युचा कॉल कसा आला याचे त्या आश्चर्यच वाटत होते.

तो इंटरव्ह्युच्या दिवशी त्यातल्या त्यात चांगला पोशाख करुन आणि आपली फाईल घेऊन इंटरव्हुला हजर झाला. या हॉटेलमध्ये आपल्याला वेटरची नोकरी मिळाली तरी पुष्कळ झाले असे त्याला वाटले. त्याने रिसेप्शन काऊंटरवर आपले इन्टरव्ह्युचे लेटर दिले. त्याला सांगण्यात आले की हॉटेलचे चेअरमनसाहेब स्वतः त्याचा इंटरव्ह्यु घेणार आहेत. त्याला आश्चर्यच वाटले. थोड्याच वेळात त्याला हॉटेलच्या सातव्या मजल्यावर असलेल्या चेअरमन साहेबांच्या ऑफीसमध्ये नेण्यात आले. त्यांचे ऑफीस चांगले भव्य होते. थोड्याच वेळात त्याला आत बोलावण्यात आले. तो चेअरमन साहेबांच्या भव्य केबिममध्ये शिरला. त्याने समोर नजर टाकली आणि तो उडालाच.

चेअरमन साहेबांच्या डेस्कच्या मागे तेच वृद्ध जोडपे बसले होते जे त्याच्या हॉटेलमध्ये आले होते.

‘मी जॉन ओ किफे. या माझ्या पत्नि लिलियन ओ किफे. ओ किफे चेन हॉटेल्स आमच्या मालकीची आहेत.’ ते आजोबा म्हणाले.

‘त्या दिवशी रात्री तु आम्हाला जी माणुसकीची वागणून दिलीस त्यामुळे आम्ही भारावुन गेलो आहोत. हल्ली अशी माणुसकी बघायला सुद्धा मिळत नाही.’ आजीबाई म्हणाल्या

‘मला तुझ्यासारखी माणुसकीची जाण असणारी माणसेच माझ्या हॉटेलसाठी हवी आहेत. मी या हॉटेलच्या जनरल मॅनेजर पदासाठी तुझा विचार करतो आहे. तु आमच्या हॉटेलमध्ये जनरल मॅनेजर म्हणुन जॉईन होशील का?’ ओ किफे साहेब म्हणाले.

‘जनरल मॅनेजर?’ तो निग्रो तरुण चांगलाच उडाला होता, ‘सर! पण मी या पदासाठी लायक आहे का? कारण माझे शिक्षण--- ‘

‘आम्ही तुझी सर्व माहिती काढली आहे.’ ओ किफे साहेब मधेच त्याला थांबवत म्हणाले, ‘घरच्या परिस्थितीमुळे तुला काही फारचे शिक्षण घेता आले नाही हे आम्हाला कळले. तसेच तुझ्या काळ्या रंगामुळे पण तुला कुठे चान्स मिळत नाही हे पण आम्हाला समजते. पण माणुसकी काही शिकवून मिळत नाही. ती उपजतच असावी लागते. आम्ही शरीराचा कलर, जाती, धर्म असा भेद करत नाही. आम्ही माणसातील गुणवत्तेला महत्व देतो. त्या दिवशी रात्री आम्ही तुझी परिक्षा घेत होतो त्यात तु उत्तम मार्काने पास झाला. जेव्हा तु आमच्या चहाचे आणि ब्रेकफास्टचे पैसे तुझ्या खिशातुन हॉटेलच्या गल्यात टाकलेस तेव्हाच आमच्या लक्षात आले की तु नुसताच प्रामाणीक माणुस नाहीस तर ऊत्तम कॅरॅक्टर असलेला माणुस आहेस. आमच्या या हॉटलचा जनरल मॅनेजर म्हणुन तुझे स्वागत असो!’ ओ किफे साहेब म्हणाले आणि त्यांनी त्या निग्रो तरुणाशी शेकहॅन्ड केला.

कधी कधी माणुसकीची आणि कॅरॅक्टरची अशी पण किंमत मिळते.

(एका सत्य घटनेवर आधारीत)

आरोग्य आणि सामाजिक न्याय

 

ध्यान साधनेची लस

      आजच्या कोविडच्या वातावरणामुळे प्रत्येकाला भयभीत केलंय. आणि ही भीती दिवसेंदिवस वाढत चालली आहे. एका ठराविक कालावधीपेक्षा जास्त दिवस भीती, नकारात्मक विचार, चिंता, काळजी हे कायम राहीलं तर त्यातून मानसिक आणि शारीरिक व्याधी निर्माण होतात. आणि तस चित्र आज सर्वत्र दिसतय. हा कोरोनाचा विषाणू अनेकांना झपाट्याने  आपला विखारी डंख मारत सुटलेला असताना...आपले लोक, आपल्या जवळचे लोक अत्यवस्थ अवस्थेत असताना,  मरत असताना आपलं मन शांत कस राहू शकेल? असा प्रश्न कित्येकांना पडू शकतो. आणि हा असा  विचार येणही सहाजिकच  आहे. पण या अस्वस्थ,बेचैन, भयभीत मनःस्थितीला , नकारात्मक विचारांना सावरण खूप गरजेचं आहे. नाहीतर ही भीतीच अनेक निरोगी लोकांनाही  विविध रोगांनी ग्रस्त करून टाकेल...अगदी प्रदीर्घ कालावधीसाठी.

      मग करायच तरी काय? कसे थांबवावेत हे विचार? अस्वस्थ मनस्थिती स्थिर कशी होणार? ही चिंता, हे वाढत भय, भयाण वातावरण असल तरी त्याच्याशी सामना करण्याचं बळ आपल्याला कस येणार? असे अनेक प्रश्न अनेकांना पडू शकतात. 

       यावर आहे एक उत्तम उपाय.... कोणत्याही औषधाशिवाय ही भीती, चिंता, मानसिक ताण,अस्थिरपणा दूर होऊ शकतो. आपलं मन आलेल्या वातावरणाशी झुंजायला सक्षम होऊ शकत. किंवा जरी दुर्दैवाने आपल्याला काही   आजार झालाच तरी सहीसलामत यातून आपण बाहेर पडू शकतो. तो उपाय म्हणजे.... ध्यान! (मेडिटेशन).

      ध्यानाने मन शांत होत. चंचल मन एकाग्र होत.सकारात्मक होत.आणि मन शांततेच्या आल्हाददायी कारंज्यात भिजून निघालं  की कोणतेही बाहेरील विचार आपल्याला त्रास देऊ शकत नाहीत. ध्यानाच्या अधिकाधिक साधनेने, सरावाने भीती,अवस्थपणा, मानसिक ताण पर्यायाने शारीरिक ताण नाहीसा होतो. आंतरिक शक्ती वाढल्याचे जाणवते. कार्यक्षमता वाढते. व्यक्ती सृजनशील झाल्याची जाणीव होते. 

      ध्यानाचेही शुद्ध शास्त्र आहे. ध्यानाचा शास्त्रोक्त अभ्यास करणे महत्वाचे आहे. ध्यान म्हणजे आपल्या प्राणशक्तीला - इच्छा शक्तीच्या अधिन आणणारी शक्ती!

        ध्यान म्हणजे  नुसतेच मांडी घालून ,डोळे मिटून बसणे नव्हे. ध्यानाद्वारे आपल्या देहात,अंतरात प्राणशक्ती निर्माण करणे आणि शरीर हे प्रत्यक्ष ऊर्जेचे स्रोत बनवणे .

        शरीरातील स्नायू,पेशी,हाडं, मज्जासंस्था, रक्त या सर्वांमध्ये ऊर्जा साठवलेली असते. ही ऊर्जा दैनंदिन जीवनात सतत वापरली जाते. मग अशीच अधिकाधिक ऊर्जा आपण आपल्या इच्छाशक्तीच्या वापराने ध्यान साधनेच्या शास्त्र शुद्ध पद्धतीतून  निर्माण करू शकतो.आणि आपली प्राणशक्ती अधिकाधिक चैतन्यमय बनवू शकतो. शरीरातील पेशी अधिकाधिक क्रियाशील होतात. त्यामुळे आपल्याला शांत,  सकारात्मक वाटू लागतं. कोणतेही आजार आपल्या जवळ येऊ शकत नाहीत, आणि आले तरी आपल्या इच्छाशक्तीच्या जोरावर आपण त्यावर मात करू शकतो.

      ध्यानातही विविध तंत्र असतात, त्यातील विशिष्ट तंत्र, प्राणायाम,श्वासावर नियंत्रण या सर्वांचा एकत्रित परिणाम म्हणजे शरीरात निर्माण होणारी शक्ती(ऊर्जा) आणि त्याद्वारे राखले जाणारे मानसिक, शारीरिक संतुलन!

      ध्यानाच्या विज्ञानाला राजयोग म्हणूनही ओळखले जाते.. म्हणजेच ईश्वर प्राप्तीचा राजमार्ग!

        आपलं मन एखाद्या चुंबकासारखं असत. चांगले विचार केले तर आपण स्वतः कडे सगळं चांगलच आकर्षित करू, सतत भीतीदायक  निराशाजनक, नकारात्मक विचार केले तर आपल्याला मिळणारं फळही तसच असत. आपण चिंता, भय, अस्वस्थपणा आपल्या नकळतच आकर्षित करत असतो.आणि नकारात्मक विचारांनी सकारात्मक आणि प्रसन्न जीवन कधीच जगता येत नाही.

       ध्यान करणे आणि त्यातून मिळणारा आनंद  अनुभवणे हे प्रत्यक्ष ध्यान केल्याशिवाय कळू शकणार नाही. 

       आपल्या दैनंदिनीत कितीतरी वेळ आपण वाया घालवत असतो. त्यातून ध्यानासाठी आपण  २० मिनिटं  दिली तर आपणच रोज नव्याने रिचार्ज होऊ शकतो. ९० दिवस आपण सातत्याने ध्यान केलं तर आपल्यामध्ये आणि आपल्या आजूबाजूलाही त्याचा परिणाम दिसू शकतो. आपल्या स्वभावामध्ये, वर्तनामध्ये, बोलण्यामध्येही चांगली सुधारणा होऊ शकते. 

       दैनंदिन धावपळीच्या युगात, सतत कोणत्या न कोणत्या ताणात असलेले आपण, काही  कारणांनी आनंदी होतो....हो ना? किंवा आनंदी होण्यासाठी कारण शोधतो. पण कायम स्वरूपी आनंदी ,प्रसन्न ,ताणमुक्त राहण्यासाठी ध्यान साधनेची लस कायम स्वरूपी घेतली तर अशी कोणतीही कारण कधीही शोधण्याची गरजच नाही. मनाला अशा पद्धतीने सक्षम करायला, मनालाच समजून सांगावं आणि तयार कराव म्हणजे ध्यान ही फक्त एक क्रिया म्हणून होणार नाही तर शास्त्र शुद्ध चैतन्याचा स्रोत नक्कीच होईल आणि मन होईल  सकारात्मकतेच आगर! 

©® सौ अश्विनी कुलकर्णी

   सांगली

आरोग्य

        सध्या सगळ्यात जास्त महत्त्वाचे काय आहे अस जर कोणाला विचारल तर 80% लोक हेच सांगितलं की आपल आरोग्य सगळ्यात महत्त्वाचे आहे. कोरोनानी आपल्याला दिलेल्या शिकवणीत महत्त्वाची ही शिकवण आहे आणि नक्की ते सर्वांना पटले असावे, असे मला वाटते. खर तर आपल्या पूर्वजांनी पूर्वीच आपल्याला शिकवल आहे आरोग्यंम धनसंपदा. आपण मात्र ते आरोग्य आणि धनसःपदा अस वेगवेगळे केले आणि त्यातली संपदा महत्त्वाची मानली. 

   त्यात आपण हेही विसरलो हे आपल शरीर आहे ते मशिनसारख काम करत असेल तर ते मशिन कधीकधी सव्हिंसिंग मागत. त्याची एक सिस्टीम आहे, त्यात बिघाड होऊ  शकतो , तीपण दुरूस्त करायला लागते .  

  लोक सांगतात अहो माणूस काल पर्यत चांगला होता अचानक त्याला हार्टॲंटॕक आला. पण मला सांगा शरीर खरच काहीच इशारा देत नाही का? 

   स्त्रियांचे असे काॕमन आजार आहेत जे १०० पैकी ८० स्त्रीयांना होतात . ज्यातला एक आजार म्हणजे गर्भाशयाचा आजार . पण किती स्त्रीया याची काळजी घेतात. यावर एक साधा उपाय आहे तो म्हणजे स्त्रीयांची मासिक पाळी बंद झाली की एकदा डाॕक्टर कडे जाऊन तपासणी करून घ्यायची असते, पण आज कमवत्या अगदी ऊच्च शिक्षित महिला सुध्दा हे करताना दिसत नाहीत. ब्यूटीपार्लर मध्ये चार तास घालवणार्या बायकांकडे डाॕक्टर कडे जाण्यासाठी वेळच नसतो.

साध डोक तर दुखतय त्या साठी कशाला डाॕक्टर कडे जायच ? मान्य , पण हे जर वारंवार होत आहे तर प्रत्येक वेळी पेनकिलर घेऊन काम चालवण किती योग्य आहे ? 

  मागच्या आठवड्यात मला पण असच झाल होत मी हाहा उपाय केला आजपर्यंत त्रास नाही .तू पण हे करुन बघ. कशाला डाॕक्टर हवा.  पण एखाद्याला निळा रंग आवडतो तर एखाद्याला नाही आवडत,, एवढा बाह्य बदल आपल्याला मान्य आहे, मग तुमच शरीर आतून एकच असेल ? कस काय शक्य  आहे? 

    आता वेळ आली आहे ह्या सगळ्या गोष्टींचा विचार करायचा. आतातरी आपण जर विचार नाही केला तर आपल्या हातात काहीही राहणार नाही . आपणही ह्या निसर्गाचा अविभाज्य भाग आहोत, त्याने मोठ्या मेहनतीने कदाचित हा मानव बनवला असेल जो सगळ्याच संवर्धन करण्यासाठी त्याने बनवला आहे .त्यासाठीच त्याला सगळ्यात मोठी ताकद दिली आहे ती म्हणजे बुद्धी . तिचा वापर करा आणि विचार करा .

  - समूदेशक सुजाता डोंगरे 

   

...तर तुमची झोपच उडेल!

 

सकारात्मक राहून, रोगप्रतिकार शक्ती वाढवा

      सद्याची कोविडची परिस्थिती.... आणि त्यावरील सोशिअल मिडीया वरील बातम्या,

      ब्रेकिंग न्युज च्या सरपटणाऱ्या मसालेदार- चटपटीत पट्ट्या, ह्यामुळे निरोगी व्यक्तींच्याही हृदयाची धडधड  वाढू लागली आहे. त्याच त्यांचं गोष्टींची घराघरात चर्चा, फोन वरून गप्पा, आजाराचे फॉरवर्ड मेसेज, आजारावरील उपायांचे शेकडो मेसेज, आजार होऊन गेल्यावरचे  नुकसान.... धुमाकूळ घातलाय या मेसेजनी.यामुळे तर  लोकांना घरबसल्या आजारी असल्यासारखं वाटू लागलंय. जरा काही झालं ... शिंक आली, ढास लागली तरी  आपल्याला काय होऊ लागलय ? कोरोना तर नाही ना? अशा कोरोना बद्दलच्या विचारांच्या चक्रव्यूहात लोक अडकू लागलेत. स्वतः घाबरून दुसऱ्यांनाही घाबरवत आहेत.   कित्येक जण फक्त टीव्ही वरील बातम्या बघून भीती, चिंता आणि नकारात्मक मानसिकतेने त्रस्त झाले आहेत. त्याचे शरीरावर वाईट परिणाम होताना दिसत आहेत.

   मान्य आहे हे वातावरण भीतीदायक आहे. पण यातून आपल्याला आपले शारीरिक व मानसिक स्वास्थ्य निरोगी ठेवायचे आहे. त्यासाठी काय काय करता येईल?

   पूर्वीच्या रोजच्या दैनंदिन कामात, धावपळीत अनेक गोष्टी राहून गेलेल्या असतील. त्याला एक उजाळा द्यायचा. अस एकही घर नसेल की जिथे एकही पुस्तक नाही. अनेक पुस्तक घरी असतात, नंतर वाचू म्हणून तशीच ठेवलेली. सामाजिक,  कौटुंबिक, अध्यात्मिक असतील, कविता संग्रह , कथा संग्रह, कादंबऱ्या असतील. काढा त्या बाहेर.....रोज थोडं जरी वाचलं तरी विचारांना वेगळी दिशा मिळू शकते.  रोज एखाद्या पुस्तकातील  थोडं तरी वाचन,मनन,चिंतन करून एखाद्या आवडलेल्या मुद्यावर लिहिता येऊ शकत. आपले विचार मांडून व्यक्त होता येऊ शकत. एक चांगला विचार...पूर्ण विचारांती जर खरोखर आचरणात आणला, तर पूर्ण आयुष्य बदलू शकतो. मग चांगल्या विचाराच बीज आपल्यामध्ये पेरलं तर त्याचे अंकुरही साहजिकच हिरवे आनंद देणारे असतील. आणि दुसर्यांसाठीही हे आदर्श उदाहरण ठरेल.

    अनेक माता भगिनींनी मागील वर्षी लॉक डाउन मध्ये विविध, उत्कृष्ठ पाककृती केल्या. त्या जर एकत्रित लिहून काढल्या तर त्याचा उत्तम संग्रह होऊ शकेल. त्यातून मिळणारा आनंद वेगळाच असेल.

  अनेक जण सोशिअल मीडिया वर नुसतच लाईक व कंमेन्ट देत असतात. त्यांचं वाचन फक्त मोबाईल हातात धरून काय समोर येईल ते आणि तेव्हढंच वाचायचं! खर वाचन म्हणजे फक्त सोशिअल मीडिया नव्हे....हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे. आपले अनेक धर्मग्रंथ भगवतगीता,

     विविध ग्रंथांनी आपल्या मस्तकावर वरदहस्त ठेवलाय. कस वागावं,कस बोलावं, आलेल्या परिस्थितीत संयम कसा राखावा, मनस्थिती दोलायमान होताना ती स्थिर कशी करावी? मनःशांती कशी टिकवावी...हे तर  अनेक उत्तम उदाहरणं व दाखल्यांसह आपल्याला  पटवून दिलंय...याचा अभ्यास  अशा कठीण परिस्थितीतील शरीर व मानसिक स्वास्थ्यासाठी फारच फलदायी ठरतो.

      काही जण उत्तम लिहितात, लेख ,कविता, गजल,ललित , पुस्तक परीक्षण, रसग्रहण आदी प्रकार. त्यांना लिहायची आवड असतेच आणि लिखाणातून व्यक्त होण तर जीव की प्राण असतो त्यांचा! त्यांनी गुंतवून घेतलंय म्हणण्यापेक्षा त्यात ते आनंदी आहेत  अस म्हणावं लागेल. त्यामुळे त्यांचा जीवन कळलंय... असच म्हणावं लागेल!

       याहून अधिक काय?.... तर छंद जोपासता येतील. राहुन गेलेलं भरतकाम, शिवणकाम नव्याने करता येईल. स्त्री ही 'सृजनाचही सृजन' आहे. त्यातून काही नवीन शोधेल ती  नक्कीच!

        काहीजण शिकले होते संगीत...पण राहील होत अर्धवट. त्याला जवळ करा. ऐका संगीत!जस जमेल तसं चित्र काढा ..  रंगांच्या दुनियेत हरवून जा. ध्यानस्थ व्हा आवडीच्या गोष्टीत!

        आली आहे कठीण परिस्थिती....पण  घरबसल्या  काय करता येईल ह्या  अशा विचाराना थोडं हलवायला हवं. अनेक गोष्टी समोर येतील, मार्ग व दिशा मिळू लागतील. मग विचार मनाच्या पेल्यातून ओसंडून वाहू लागतील.. हे करुया...ते करुया... अनेक गोष्टीनी हा आनंदाचा पेला भरून वाहू लागेल. हा आनंदच एक प्रकारचं ध्यान आहे. जेव्हा हा आनंद अणू व रेणू बनून मेंदूत पसरेल, तेव्हा जाणवेल...मन व सगळं शरीर शांत असेल...कोणतीही अस्वस्थता, भय, चिंता नावालाही नसेल. 

       आता वेळच नसेल अवांतर, नकारात्मक विचारांना... कारण आपला आनंद आपल्यातच होता,आणि तो आपण शोधलाय! शरीरासाठी पौष्टीक अन्न खातोय, तस मनानेही आशावादी, आनंदी स्पदनाना आकर्षित केलं असेल, आणि  तेही सकस विचारांचं , निरोगी झालंय आता. हो ना?

©® सौ अश्विनी कुलकर्णी

सांगली

बॅड पॅच

   जीवनाच्या वाटेवर, विविध रंगात आपण  रंगून गेलेले असताना, अचानक येतात काही पॉझ, वेगवगळे प्रसंग घेऊन. कुठेतरी सगळं थांबल्यासारखं, बिथरल्यासारखं वाटत. हे वागणं , अस वाटण, ही अवस्था माणूस म्हणून जगताना, प्रत्येक मनुष्य समाजातील प्रत्येक जीवाकडून, घटकांकडून,   प्रसंगानुसार, परिस्थितीनुसार, वातावरणानुसार,  वेळेनुसार विविध अनुभव घेत असतो. आलेल्या अनुभवांना ,मिळवलेल्या क्षणांना, दिवसाना, वर्षांना आपण सुखद, दुःखद, आशादायी, निराशादायी, प्रेरणादायी, ऊर्जा देणारे, ऊर्मी देणारे, सकारात्मक अशी अनेक  लेबलं लावत असतो. 

       त्यातीलच एक असा कालावधी, जो अनेक व्यक्ती अनुभवतात. थोड्या फार कमी जास्त फरकाने असा कालावधी मनुष्याच्या जीवनात कधीही येऊ शकतो. मग तो शारीरिक, मानसिक, आर्थिक कोणत्याही समस्या , कठीण प्रसंग, आघात, घरगुती समस्या,कलह,  नात्यांमधील दरी, सामाजिक  क्लेश , प्रेमभंग, घटस्फोट, अत्याचार, कोर्ट कचेऱ्या, नोकरी जाणे, नोकरीत अडचणी येणे ,इस्टेटीच्या गोष्टी... या समस्यां सोडवताना शेवटी मानसिक त्रास होतो तो वेगळाच ..अशा एक ना अनेक गोष्टी चा सामना करावा लागतो. अशा कोणत्याही रुपात येऊन 'आ' वासून उभा राहतो तो एक 'बॅड पॅच'. 

     मनुष्याच जीवन सुरळीत सुरू असताना, प्रत्येक व्यक्ती ह्या बॅड पॅच ला बळी पडते.काय असतो हा बॅड पॅच? ....कधी भूतकाळातील आपल्याच चुकांचा वर्तमानातील परिणाम बॅड पॅच म्हणून समोर येतो.  परिस्थिती, शारीरिक,मानसिक , आर्थिक समस्या आणि इतर अनेक घटक याला कारणीभूत असतात. ह्या समस्या किंवा संकटं सांगून येत नसतात. प्रत्येक व्यक्तीगणिक वेगळ्या  असणाऱ्या ह्या समस्यांचा परिणाम प्रत्येक व्यक्तीवर वेगवेगळा होऊ शकतो. 

   हे  बॅड पॅच  जीवन विस्कळीत करून टाकतात. अगदी काही वेळेस होत्याच नव्हतंही होत.   कित्येक वेळेस चूक असो वा नसो असे काही विचित्र प्रसंग आणि अनुभव येतात की  या सर्वातून मग निराशा, उदासीनता, चिंता, भय, नकारात्मक विचार सुरू होतात.

   प्रत्येकालाच वाटत असत की हे असे बॅड पॅच मलाच का? माझ्याच वाट्याला अशी दुःख का येतात? पण अशी कोणतीही व्यक्ती नाही जिला एकही दुःख ,वेदना कधीही झालं नसेल. त्यामुळे आलेल्या प्रसंगांना स्वीकारून, सामोरे जाण्याचे मार्ग निवडणे. आपल्या जीवनातील ह्या कठीण प्रसंगात आपल्याच दृष्टीकोनाची  ही परीक्षा असते. 

   विवेक बुद्धी, सारासार विचार,  ज्ञान व कृतीच्या संगमाने, मनाच आणि शरीराच  संतुलन आपण स्वतःच करू शकतो.  आपले धैर्य आणि कमी झालेला आत्मविश्वास नक्कीच परत मिळू शकतो. आणि परत सगळं पूर्ववत होऊ शकत.

      पण हिम्मत न हारता  चिकाटीने प्रश्न सोडवताना, इथे स्वयंप्रेरणा  खूप महत्वाची आहे. 

   आपण स्वतःच ह्या बॅड पॅच च्या मुळाशी जाऊन शोध घेतला पाहिजे. यालाच रूट कॉझ अनालिसिस म्हणतात. म्हणजेच आपल्या भूमिकेत आपली कुठे चूक झाली ह्याचं थोडं खोलात जाऊन आपणच उत्खनन कराव.  नेमक्या चूका आणि समस्या सापडत गेल्या की त्यावर उत्तरही आपल्यालाच शोधता येतं. त्यासाठी आपणच आत्मशोध घेणं गरजेचं आहे. मग आपल्यातच आपण काय सुधारणा केली पाहिजे हे लगेचच कळू शकत. हेच बॅड पॅच नव्या दिशा दाखवतात, नवे मार्ग मोकळे करून देत असतात. मग ही संधी म्हणून बघायची की हताश होऊन निराशेच्या गर्तेत स्वतःला झोकायच? 

   आपल्यासोबत घडलेल्या चांगल्या वाईट  गोष्टी, त्याचे परिणाम, आपली मानसिकता, आणि त्यावर आपण घेत असलेले निर्णय याबाबत    स्वतःला शोधताना काही वेळेस मित्राचं, वरिष्ठांच, वेळ लागली तर तज्ञ डॉक्टरांचं मार्गदर्शनही जरूर घ्यावं.

    काही वेळेस काही संकटं, घटना ह्या तात्पुरत्या स्वरूपाच्याअसतात तर काही गंभीर आणि परत परत येणाऱ्या.   पण सर्वच घटनांमध्ये ,प्रसंगांमध्ये अतिशय शांत चित्ताने, संयम राखून विचार व कृती करणे हितावह असते.

    श्रीकृष्णांनी हजारो वर्षांपूर्वी सर्व विश्वाला भगवत गीतेच्या माध्यमातून दिलेल्या संदेशात  जीवनात येणाऱ्या सर्व समस्या,त्याची कारण,आणि त्यावर विविध दाखल्यांद्वारे  केलेले समाधानी निवारण आहे.

 कारण हा जीवनातील समस्यांचा रामबाण उपाय आहे!

भगवान सांगतात, मनातून संशयांच्या बिजाच उच्चाटन करा. रागावर नियंत्रण ठेवा.मनावर ताबा ठेवावा.त्याला अनावश्यक भरकटू देऊ नये.जीवनाचं ध्येय ठरवून त्याकडे नेटाने वाटचाल करा.आपण स्वतःवर विश्वास ठेवावा.

आणि चांगल्या कामात ईश्वरी मदत मिळते यावरही विश्वास ठेवावा.मनाची चंचलता नष्ट करण्याचा प्रयत्न करा.प्रत्येक क्षण माणसाला नवी शिकवण देतो.प्रयत्नांना यश मिळतेच.फक्त ते मनापासून व न कंटाळता करावे.आत्मसन्मान टिकवावा,पण अभिमान नसावा.स्वकर्तृत्वावर विश्वास हवा.मनाने कधीहि कमकुवत बनू नये.बुद्धीचा योग्य वापर करा.ज्ञानप्राप्तीने जीवन  यशस्वी होते.भीतीचा त्याग करून नेटाने प्रयत्न करा.

    खर तर, बॅड  पॅच हाच जीवनातला खूप मोठा टर्निंग पॉईंट असतो.  मी तर अस म्हणेन की जीवनात येणारे असे बॅड पॅच नवे टर्निंग पॉईंट घेऊनच येतात. नवीन शिकवण देण्यासाठी! 

      मग अशा वेळीश्रीकृष्णांनी दिलेल्या ह्या दिव्य संदेशाच आचरण केलं तर  बॅड पॅच मधून सहजच बाहेर पडता येऊ शकेल आणि जीवनातील नव्या टर्निंग पॉइंट कडे , नव्याने वाटचाल करता येईल. आत्मशोध घेऊन , स्वतःच स्वतःचा सूर्य होऊन!

©® सौ अश्विनी कुलकर्णी,

सांगली

(लेखिका या य. च. म. महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ,नाशिकचे कन्या महाविद्यालय, मिरज अभ्यासकेंद्राच्या विद्यार्थिनी आहेत.)

झटकून टाकू मनाचा दुबळेपणा

 

चुकीची छाप

      रोजच्या दैनंदिन जीवनात आपला संपर्क अनेक व्यक्तींशी येतो. त्यापैकी आपण काही व्यक्तींना बरोबर ओळखतो. काही व्यक्ती ओळखण्यात आपण चूक करतो. एखादी व्यक्ती चुकीची वाटल्यास आपण त्या व्यक्तीबद्दल अनेक मते तयार  करतो. एखादी व्यक्ती आपल्याला मैत्रीस योग्य वाटते तर एखादी व्यक्ती अयोग्य वाटते. एखाद्या व्यक्तीबद्दल पूर्ण माहिती नसल्यामुळे त्याबाबत चुकीचे मत तयार करणे याला चुकीची छाप म्हणजेच Mistaken Impressions असे म्हणतात. आपण अपुऱ्या माहितीवरून एखाद्या व्यक्तीला आकार देत असतो. जेव्हा चटकन एखाद्याचे मूल्यमापन करतो तेंव्हा आपण आपल्या मानसिक पातळीवरती जवळचा मार्ग शोधतो. त्यामुळे चुकीचा निर्णय घेतला जातो. चुकीची छाप पडण्यामागे काही कारणे आहेत. त्यामध्ये साचेबंदपणा, सकारात्मक व नकारात्मक पूर्वग्रह आणि आरोपण इत्यादी घटकांचा परिणाम होतो. 

१. साचेबंदपणा : आपण बरेचदा एका समस्येतून सर्वच व्यक्तींबद्दलचे मूल्यमापन करत असतो. त्यामुळे चुकीची छाप पडत असते. उदा. सगळे शिक्षक सारखेच असतात. पोलीस, वकील, शासकीय क्षेत्रात नोकरी करणाऱ्या व्यक्तींबद्दल साचेबंदपणातून पाहिले जाते. त्यामुळे चुकीची छाप निर्माण होते. चित्रपट, विविध टिव्ही मालिकांमध्ये वेगवेगळ्या भूमिका करणाऱ्या पात्रांचे सादरीकरण ठराविक साच्यातून केले जाते. उदा. पुरुष अधिक स्वावलंबी आणि सर्जनशील असतात. स्त्रीया अधिक स्वावलंबी व सर्जनशील नसतात. जाहिरातीमध्ये पुरुषांपेक्षा स्त्रियांनाच अधिक प्रमाणात दाखविले जाते. काही संशोधनानुसार, साचेबंदपणा हा नैसर्गिक व आपोआप येत असून साचेबंदपणाविषयी सार्वजनिक जीवनात आक्रमक प्रतिक्रिया दिसते. दुर्देवाने साचेबंदपणा नकारात्मक असेल तर त्याचा नातेसंबंधांवर प्रतिकूल परिणाम होतो. 

२. सकारात्मक आणि नकारात्मक पूर्वग्रह : लोकांना काही गुणविशेषणाच्या आधारे चांगले व वाईट असे लेबल लावण्याची वृत्ती आपल्याकडे असते. असे लेबल लावताना आपण व्यक्तींमधील आपण एखादाच चांगला गुण विचारात घेतो व संबंधित व्यक्ती चांगली आहे असे समजतो. काही गुणविशेष नकारात्मक असणाऱ्या व्यक्तीचे संवेदन नकारात्मक होते. उबदार, हुशार, उदयोगशीलता या गुणांच्या आधारे सकारात्मकता ठरवली जाते.  तर माघार घेणाऱ्या, शांत व अबोल व्यक्ती असतील तर त्यांची छाप नकारात्मक पडते. खरेतर व्यक्ती चांगल्या व वाईट गुणांचे एक मिश्रण असते. प्रत्येकाचा इतरांकडे बघण्याचा दृष्टीकोन वेगवेगळा असतो व त्यातून छाप निर्माण होते. 

३. आरोपण : आपण लोकांच्या बाह्य किंवा सभोवतालच्या परिस्थितीचा वर्तनावर होणारा परिणाम विचारात न घेता त्याच्या बाबतीत गैरसमज करून घेतो; त्या संदर्भातील त्रुटी म्हणजे आरोपण होय. आपण वर्तनाचे मूल्यमापन करताना काही मानदंड वापरतो आणि इतरांच्या वर्तनाचे मापन करतो. लोक नेहमी एकाच भूमिकेतून वावरत असतात, असे आपण गृहीत धरतो. उदा. एखाद्याच्या हातून कॉफीचा कप पडला तर त्या संबंधित दोन प्रकारे आरोपण केले जाते. पहिले म्हणजे, ती व्यक्ती अडाणी आहे; तर दुसरे म्हणजे, कॉफी गरम असल्याने कप पडला असेल. खरे सत्य हे आहे की, लोक क्षणिक परिस्थितीशी बांधील असतात. आरोपणाचा सहसंबंध व्यक्तिमत्वाशी जोडला जातो. सभोवतालच्या परिस्थितीचा विचार केला जात नाही असे सामाजिकदृष्ट्या घडत असते. यास मूलभूत आरोपणाची त्रुटी असे म्हणतात. 

शेवटी काय तर एखाद्या व्यक्तीबद्दल आपण किती जाणून घेतो. त्याच्याशी आपल्या आंतरक्रिया कशा होतात यावर अचूक छाप अवलंबून असते. एखाद्या व्यक्तीला सारासार समजून न घेता काढलेला निष्कर्ष हा चुकीचा ठरु शकतो.  त्यामुळे संभाषणाची शैली, सामाजिक मानदंड, शाब्दिक संकेत, अशाब्दीक संकेत, भावनाविष्कार याचे अचूक मूल्यमापन करण्याचे कौशल्य विकसित करणे आवश्यक आहे. 

 (संदर्भ: उपयोजित मानसशास्त्र : नाईक, शिरगावे, घस्ते, बिराजे) 

यशप्राप्तीचे मूलमंत्र

 

आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी २६ परफेक्ट गुरूमंत्र..

1. *Empower smiling*.

चेहऱ्यावर हास्य असू द्या

2. *Relax yourself*.

आरामशीर / तणावमुक्त रहा

3. *Have a clear understanding*.

आपले विचारात सुस्पष्टता असू द्या

4. *Avoid misconceived thoughts*.

गैरसमज / चुकीचे समज टाळा

5 *Prompt decision - making*.

तात्काळ निर्णयक्षमता

6. *Avoid inferiority complex*.

न्यूनगंड बाळगू नका

7. *Believe yourself*.

स्वतःवर विश्वास ठेवा

8. *Be inspirational*.

प्रेरणादायी रहा

9. *Develop challenging attitude*.

आव्हानात्मक दृष्टिकोन विकसित करा

10. *Be a positive thinker*.

सकारात्मक विचार ठेवा

11. *Have self – encouragement*.

स्वयंप्रेरित रहा

12. *Avoid procrastination*.

चालढकल (दिरंगाई) टाळा

13. *Learn lessons from others*.

इतरांकडून प्रेरणा घ्या

14. *Dont lose your spirit*.

हिंमत / धीर सोडू नका

15. *Think about time-use*.

वेळेचे काटेकोर नियोजन करा

16. *Be smart at all costs*.

नेहमी चाणाक्ष रहा

17. *Be a goal setter*.

ध्येय निश्चित करा

18. *Be punctual*.

तत्पर रहा

19. *Focus Involvement*.

कामावर लक्ष केंद्रित करा

20. *Possess mental alertness*.

मानसिकरित्या तत्पर रहा

21. *Sharpen your intelligence*.

आपली बुद्धीमत्ता अधिक तीक्ष्ण करा

22. *Try to be intellectual*.

बुद्धीमान बनण्याचा प्रयत्न करा

23. *Be co-operative*.

सहकार्याची भावना बाळगा

24. *Avoid fearful feelings*.

मनातील भीतीची भावना टाळा

25. *Strengthen your will power*.

आपली इच्छाशक्ती प्रबळ असू द्या

26. *Never bother about failure*.

कधीही अपयशाच्या तणावाखाली राहू नका

(कॉपी पेस्ट)

उपचाराइतकाच महत्वाचा मनोरुग्णांचा स्वीकार

 

चला निराशा पळवून लावू

 *मानसिक आजार पळवुन लावणार्‍या चौदा कृती!…*

*कसल्याही प्रकारच्या निराशेला नाहीशी करणारी चौदा सुत्रे*

1) सतत पॉझीटीव्ह -

कितीही वाईट घडो, नेहमी पॉझीटीव्हच रहायचं!

उदा. “एक डोळा गमावला पण दुसरा डोळा शाबुत आहे,” ज्यामुळे मी हे सुंदर जग पाहु शकतो, देवाची किती कृपा आहे.

प्रत्येक अपयश मला एक संधी देऊन जात आहे.

उदा. जेव्हा लोक आपल्याला टाळतात, आपल्याकडे बघुन नाकं मुरडतात, तेव्हा तर अधिकधिक आकर्षक दिसण्याबद्द्ल, आपण जागरुक होतो.

आपली मस्करी उडवली की, आपला कोणी कळत नकळत अपमान केला की, आपल्यातल्या महत्वकांक्षा जागृत होतात.

2) पॅशन निर्माण करा - आयुष्यात पोकळी आणि निराशा आली की एक असं पॅशन शोधावं, ज्यासाठी संपुर्ण आयुष्यच पणाला लावावं.

पॅशन म्हणजे अशी एखादी गोष्ट जी गोष्ट न थकता, अगदी उत्साहाने, महिन्याचे तीस दिवस, दिवसातल्या दहा-बारा तासाच्या वर आपण ते करु शकतो, ह्याला म्हणतात पॅशन!

त्या गोष्टीसाठी अक्षरशः आयुष्य झोकुन द्यावं. अगदी स्वतःला विसरायला लावतं, तेच खरं पॅशन!

कोणासाठी व्यापार हे पॅशन असेल, कोणासाठी खेळ हे पॅशन असेल, कोणासाठी भटकंती हेच पॅशन असेल.

त्याच्याशिवाय आपण जगु शकत नाही, आणि मग एके दिवशी जगही आपल्याला त्या एकाच गोष्टीसाठी ओळखु लागतं.

सचिन-क्रिकेट, धीरुभाई-रिलायन्स, अमिताभ-एक्टींग, लता मंगेशकर-गायन, मोदी-नेतृत्व, पटनायक-वाळुची शिल्पे, प्रकाश आमटे-आनंदवन, श्रीश्री रविशंकर गुरुजी – आर्ट ऑफ लिविंग, स्टीव्ह जॉब्ज-गॅझेट्स,

ह्या यादीत आपलंही नाव येऊ शकतं, आपणही आपल्या पॅशनसाठी वेडं बनलो तर!….

३) महिन्याला दोन पुस्तके - माझ्या आयुष्यातल्या अत्यंत वाईट आणि पडत्या काळामध्ये मला फक्त आणि फक्त चांगल्या विचारांच्या पुस्तकांनीच तारलं, नाहीतर कदाचित मी आज हा लेख लिहायला शिल्लकच राहीलो नसतो, इतके पुस्तकांचे माझ्यावर अनंत उपकार आहेत.

महिन्याला कमीत कमी दोन तरी चांगली पुस्तके तरी वाचुनच काढेन आणि त्यातल्या चांगल्या गोष्टी तात्काळ जीवनात आणेन, हा चंगच बांधावा, आपोआप जे जे हवे ते सारे मिळत जाते, हा माझा स्व-अनुभव आहे.

4) डायरी लिहा - दररोज घडलेल्या बर्‍या वाईट घटना आपल्याला बहुमुल्य अनुभव देऊन जातात, त्यांना शब्दबद्ध करत गेलं की जगण्याची रंगत वाढत जाते.

माझ्या मनात चाललेले द्वंद बाहेर काढण्यासाठी मला ह्या डायर्‍यांनी खुप मदत केली. झालेले अपमान, आलेले अपयश, भविष्याच्या चिंता, मनाचं रिकामपण, सगळी मळमळ मी बाहेर काढली, आणि प्रत्येक जखम डायर्‍यांमध्ये जपुन ठेवली, आणि शहाण्या बाळांसारखं त्या सर्वांनीही मला त्रास देणं बंदच करुन टाकलं.

आजही माझ्या कॉम्पूटर मध्ये मी स्वतःलाच लिहलेली शेकडो पत्रं आहेत, जी वाचुन मला आता खुप गंमत वाटते. कधी छोट्यामोठ्या कारणाने मी खचलो की ते वाचुन प्रचंड बळ मिळतं. बॅटरी पुन्हा टणाटण चार्ज होते.

5) जे सुरु केलंय त्याचा शेवट करा - हातात घेतलेलं काम पुर्ण करायचं म्हणजे करायचं!

मनावर विजय मिळवण्यासाठी मनाचाच वापर करायचा, काम सुरु होतानाच असं भासवायचं की ते पुर्ण झालेलं आहे, आणि मन गोंधळुन जातं आणि ते पुर्ण करुनच एका जागेवर शांत बसतं!

‘आसान है’ हा यशाचा मुलमंत्र नेहमी लक्षात ठेवायचा!

6) कंफर्ट झोन तोडा. नवी आव्हाने स्वीकारा - तु मागच्या एक महिन्यामध्ये अशी कोणतीही एक गोष्ट केलीस का, जे तुला येत नाही, जे करण्याची तुला भिती वाटते?

7) कमीत कमी तीस मिनीट व्यायाम - मनाला ताजंतवाणं ठेवण्याचा हुकुमी एक्का आहे, शरीराला व्यायाम करायला भाग पाडायचं, मन आपोआप ताळ्यावर येतं!

जगातल्या प्रत्येक यशस्वी व्यक्तीला हे सुत्र माहित आहे.

8) ध्यान, सर्व समस्यांवर रामबाण उपाय - तुझं शारीरीक व्यंग हे तुझ्या आयुष्यात कधीही अडथळा बनु शकत नाही, कारण तु म्हणजे तुझं शरीर नाहीस!

खरा तु तर वेगळाच कोणीतरी आहेस, हे तुला ध्यान करायला लागलं की आपोआप उमगत जाईल.

आतापर्यंत केला नसशील तर एकदा आर्ट ऑफ लिविंगचा हॅपिनेस कोर्स नक्की कर.

9) महिन्याला एक वाईट सवय सोडा - आपल्या प्रत्येकामध्ये वाईट सवयी असतात, मी एका महिन्याला एक वाईट सवय सोडायची आहे, आणि एक चांगली सवय जोडायची आहे, असं प्रत्येक महिन्याच्या एक तारखेला अंतर्मनाला सांगतो. महिनाभर त्याची कसोशीने अंमलबजावणी करतो.

10) आपल्या आजुबाजुला प्रसन्नतेचा शिडकावा करा - घरातुन बाहेर पडण्याआधी एकदा आरशात बघुन स्वतःलाच वचन देतो की आज माझ्या संपर्कात येणार्‍या प्रत्येक व्यक्तीला मी आनंद आणि प्रसन्नता वाटणार आहे. प्रत्येकाच्या चेहर्‍यावर हसु फुलवणार आहे.

कधी एखाद्या उपाशी माणसाला पोटभर खावु घालावं, कधी एखाद्या लहान मुलाशी लहान बनुन खेळावं!

कधी रस्त्याने जाताना कोणाला लिफ्ट द्यावी, कधी जोक्स सांगुन लोकांना खळखळुन हसवावे.

11) जे मिळालयं त्याबद्द्ल कृतज्ञ रहा.

जो कृतज्ञ आहे, त्यालाच ब्रम्हांड अजुन जास्त भरभरुन देतं, हेच सिक्रेट आहे.

आपल्याला मिळालेल्या दहा वरदानांबद्द्ल रोज मनःपुर्वक आभार व्यक्त केल्यास आयुष्यातली सगळी दुःखे आपोआप नाहीशी होतात, याचा मी स्वतः अनुभव घेतला आहे.

12) यशस्वी लोकांसोबत मैत्री करा - असे लोक ज्यांनी स्वतःचा ठसा ह्या जगात उमटवला आहे, त्यांच्याशी अधिकाधिक ओळखी कराव्यात, त्यांच्याशी भेटण्याच्या संधी शोधाव्यात.

यश ही उत्साहासारखं संसर्गजन्य असतं!

13) सुरक्षित अंतर ठेवा - जे लोक आपलं मानसिक खच्चीकरण करतात, आपली टर उडवतात, अशा लोकांपासुन चार हात दुर रहावे. निगेटीव्ह लोकांना आपल्या आयुष्यात आणि आपल्या मनात कुठेही स्थान देऊ नये.

14) तीस दिवसांचा प्लान - पुढच्या तीस दिवसात मी काय करणार आहे, ह्याचा प्लान महिन्याच्या सुरुवातीला तयार करुन भिंतीला चिटकवुन टाकावा.

एकेक लक्ष्य साध्य केलं की ‘विजयी’ असं लिहुन त्याचं अगदी उत्साहाने आणि आनंदाने ‘सेलिब्रेशन’ करावं....!!!!

*सुनील इनामदार*

परिवर्तनाला सामोरे जा

 

मानसशास्त्रज्ञांकडून काही सूचना

 

१. विषाणूच्या (व्हायरस) बातम्यांपासून स्वतःला दूर ठेवा. (याबद्दल आपल्याला जे जे माहिती असायला हवं ते एव्हाना माहिती झालेलं आहे).

२. कितीजण दगावले ते पाहत बसू नका. ही एखादी क्रिकेट मॅच नाही की ज्याचा लेटेस्ट स्कोर काय झाला ते तुम्हाला माहिती असायलाच हवं, त्यामुळे याकडे लक्ष देणे पूर्णपणे टाळा.

३. इंटरनेटवर अधिक माहिती शोधू नका, याने तुमचे मानसिक खच्चीकरण होऊ शकते. 

४. गंभीर मेसेजेस इतरांना पाठवणे त्वरित थांबवा. तुम्ही जितके मनाने खंबीर असाल तितकीच खंबीर समोरची व्यक्ती असेलच असे नाही (याने मदत तर होणार नाहीच उलट तुम्ही समोरच्याला डिप्रेशनमध्ये टाकू शकता).

५. शक्य झाल्यास घरात शांत मंद आवाजात आवडते संगीत ऐका. लहानग्यांशी खेळ खेळा, त्यांना छान छान गोष्टी सांगा भविष्यात काय काय करणार याविषयी चर्चा करा. 

६. आयुर्वेदिक काढा, अमृतप्राश, गरम सूप, हळदीचे दूध, ताजे जेवण यांचा समावेश असुद्यात.

७. स्वतःच्या मनाने औषधे घेणे टाळा. आयुर्वेदिक औषधांचा सुपरिणाम सर्वज्ञात आहे, त्यामुळे आपल्या ओळखीच्या आयुर्वेदिक तज्ञांचा सल्ला जरूर घ्या. (घरगुती आयुर्वेदिक उपचार किंवा ऐकीव औषधे टाळा.)

८. तुमचा सकारात्मक मूड तुमच्या रोगप्रतिकारक शक्तीला वाढवतो, परंतु तोच मूड नकारात्मक असेल तर तीच रोगप्रतिकारक शक्ती मंदावते आणि विषाणूशी लढा देण्यास कमकुवत ठरते.

९. सर्वात महत्वाचे, हे सगळं एक ना एक दिवस टळणार आहे आणि आपण सर्वजण सुरक्षित होणार आहोत हे ध्यानात ठेवा.... !

१०. तुमचे भविष्यातील आखाडे काय असतील त्यावर लक्ष केंद्रित करा , हीच ती योग्य वेळ आहे जीचा सदुपयोग तुम्हाला तुमची वैयक्तिक आणि व्यावसायिक उद्दिष्टे काय आहेत त्यावर विचार करण्याची..

११. विनोदी चित्रपट, साहित्य पहा कारण विनोदाने बराच ताणतणाव कमी होतो आणि ते एक उत्तम औषध आहे. 

१२. आपल्या परिचीत कोणी अत्यवस्थ असेल, रेमेडिसिव्हीर/ व्हेंटिलेटर/ बेड ची व्यवस्था होत नसेल तरी धीर सोडू नका, सोबत आयुर्वेदिक औषधे चालू करा, अनेक गंभीर अवस्थेतील रुग्ण या औषधाने आजारातून यशस्वीपणे बाहेर आले आहेत.

 

*सकारात्मक रहा.*

(कॉपी पेस्ट) 

Ten Careers in Psychology

 To become a psychologist, professionals must earn a minimum of a master’s degree in psychology. However, a bachelor of arts in psychology also prepares graduates for other careers outside the field due to its developmental course offerings: For example, K-12 teachers must also complete similar classes. Other careers that require psychology coursework include human resources managers, registered nurses, or healthcare services managers.

Students should also understand the difference between a bachelor of science (BS) and a bachelor of arts (BA) in psychology to determine which best suits their career goals. A BS in psychology focuses on mathematics and science courses. Students who plan to earn advanced degrees with an affinity for extensive research methodology should consider a BS in psychology.

A BA in psychology emphasizes liberal arts courses. BA programs offer more options that reflect a student’s specific career goals. Therefore, many BA in psychology graduates may use their degree for careers outside of psychology.

Journalist

Journalists conduct research to compose news articles for various media outlets. Research includes following leads, interviewing people about difficult content, and asking questions that allow the journalist to collect pertinent information. Therefore, earning a bachelor of arts in psychology can provide aspiring journalists with a competitive advantage, as psychology coursework explores the way people behave and think.

The average BA in psychology degree includes perception and cognition, social psychology, evaluating psychological research, and perspectives on psychological issues. While entry-level positions require a bachelor’s degree at a minimum, students may want to consider earning an advanced degree to stand out among other applicants.

Criminologist

Criminologists serve as analysts or scientists who identify the causes of criminal behavior through data collection and statistical analysis. Criminologists may interview officers or incarcerated felons to develop psychological profiles. Therefore, professionals often work in law enforcement or government settings.

Earning a bachelor of arts in psychology can benefit future criminologists by allowing students can tailor the degree to fit their career goals. Furthermore, a bachelor’s degree in psychology contains courses that provide knowledge and skills criminologists need to excel in their job. Entry-level positions typically require a bachelor’s degree from an accredited university. Leadership or management roles may require an advanced degree.

Human Resources Manager

Human resources managers stay up to date on all local, state, and federal laws that impact benefits and organizational activities. These managers oversee compliance, productivity, and effectiveness. Human resources management also requires professionals to identify ways to improve policies and implement change. This role relies heavily on effective communication.

Earning a bachelor of arts in psychology explores human behavior or social psychology, which assists human resources managers in achieving tasks that require interacting with incumbents and executives. While some organizations accept candidates with a bachelor’s degree, many organizations prefer applicants with an advanced degree.

Political Scientist

Political scientists conduct research on topics relating to the political system both nationally and internationally. This role also requires professionals to gather and assess data from surveys, evaluate policies, remain up-to-date on events, and forecast trends.

Political scientist roles typically require a master’s degree or Ph.D. For instance, popular master’s programs include a master of public administration or public affairs. A BA in psychology provides students with foundational knowledge and skills, such as cognitive and social explanations regarding human behavior, the development of belief systems, and the decision-making process.

Social Worker

Social workers develop solutions for clients struggling with everyday issues. Responsibilities include identifying people in need, creating pathways for clients to adjust to life changes, researching resources or solutions to modern dilemmas, improving clients’ quality of life, monitoring progress, and offering psychotherapy assistance.

Earning a bachelor of arts in psychology addresses many of the topics social workers need to do their job. While entry-level positions exist, leadership roles require a master’s degree or Ph.D. Therefore, students should plan to continue their education. Additionally, social workers also need to obtain a state license or certification for nonclinical work.

Substance Abuse, Behavioral Disorder, and Mental Health Counselor

Substance abuse, behavioral disorders, and mental health counselors assist patients struggling with one or more disorders. Duties include assessing a patient’s condition and readiness to begin treatment, educating the client’s families, uncovering factors that prohibit recovery, developing treatment plans, and collaborating with other care team members.

Entry-level positions require a bachelor’s degree from an accredited institution. However, many organizations also require applicants to hold a master’s degree, as many states require licensing and up to 4,000 clinical hours for upper-level duties. A bachelor of arts in psychology offers fundamental knowledge and skills that helps students launch their career.

Marketing Manager

Marketing managers collaborate with staff and other department leaders to identify budgets and marketing or advertising campaign plans. Duties include contract negotiation, campaign evaluation, market research, identifying target clients, developing pricing strategies, and hiring staff. Important qualities include analytical, communication, interpersonal, and decision-making skills.

Employers typically look for candidates with a bachelor’s degree from an accredited institution in a relevant field. By earning a bachelor of arts in psychology, students learn about human behavior and social aspects of psychology that could improve their effectiveness in daily tasks. However, students may continue their education to provide a competitive advantage.

Psychologist

Psychologists work with target populations in multiple settings. Psychologists examine cognitive, social, and emotional processes from a client’s experience. Duties include conducting research or studies on human behavior, conducting interviews and surveys, identifying disorders, researching patterns, developing tests that assist in predicting behavior, educating patients and their families, and creating research papers or articles that other professionals can learn from.

For clinical, counseling, or research roles, employers look for applicants with a Ph.D. or Psy.D. Most states also require practitioners to obtain a state license. Therefore, earning a BA in psychology is the first step toward qualifying for this role.

Marriage and Family Therapist

Marriage and family therapists receive mental health training to address difficult clinical issues, including depression, anxiety, marital problems, and family dilemmas. Duties consist of creating safe environments for clients to discuss sensitive information, making action plans to adjust to change, providing guidance in decision making, developing strategies to cope with difficult circumstances, and maintaining client files.

To qualify for this role, candidates should start by earning a bachelor’s degree in psychology, which explores fundamental information needed to proceed to a master’s in psychology, as this role requires a state license and a set number of clinical hours.

School Counselor

School counselors work with students to address academic and social gaps. Daily duties include evaluating student abilities and interests, uncovering issues that prohibit academic and social success, creating action plans to correct issues, collaborating with teachers and students’ families, maintaining records, and reporting instances of neglect or abuse.

School counselors can work in K-12 settings or adult settings as career counselors. Employers look for candidates with a master’s degree as nearly all states require a license to practice. However, earning a bachelor of arts in psychology remains the first step in working toward this career. At the bachelor’s level, candidates may qualify for relevant support roles.

Ready to Take the Next Step?

Selecting the best BA in psychology program requires extra consideration, as this field offers multiple professional opportunities. Prospective students should identify specific goals to develop a career pathway. Additionally, tuition varies and many universities offer in-person, hybrid, or online format options.

(Ref: https://www.psychology.org/resources/jobs-with-a-bachelor-of-arts-in-psychology/) 

शरीर - मन संबंध

        मानवी वर्तनाचे, स्वभावाचे दोन मुख्य पैलू म्हणजे त्या व्यक्तीचे शारीरिक वर्तन व दुसरे  मानसिक वर्तन. या दोन्ही प्रकारच्या वर्तनावर मुख्यतः मेंदूचे व एकूण मज्जासंस्थेचे नियंत्रण असते. भोवतालच्या परिस्थितीचे वेदन व त्याच्या अनुषंगाने घडणारी प्रतिक्रिया ही मेंदूकडून ठरवली जाते. तेंव्हा त्यापूर्वी वेदनांचा जो अर्थ लावला जातो, त्यावर बौद्धिक व मानसिक घटकांचा प्रभाव असतो. आपले सर्व वर्तन हे शरीर व मन यांच्या एकात्म परिणामाने घडते. शरीर व मन यांच्यातील संबंध द्विमार्गी आहे. शरीराचे कार्य व स्वास्थ्य हे व्यक्तीच्या मानसिक वृत्तीने प्रभावित होते. ज्या व्यक्ती हसतमुख, उत्साही, आशावादी असतात, त्यांची शारीरिक स्थिती चांगली राहते. या व्यक्ती सारख्या आजाराच्या तक्रारी करीत नाहीत. तसेच व्यक्तीच्या बोधात्मक कार्यावर, विचार प्रक्रियांवर शारीरिक स्वास्थ्याचा परिणाम होतो. व्यक्तीला शारीरिक आजार झाला असला, की तिच्या विचारांवर परिणाम होतो. व्यक्ती चिडचिडी होते किंवा उदास होते. तेंव्हा शरीर व मन हे परस्परपूरक व परस्परावलंबी आहेत. 

        प्राचीन काळी शरीर स्वास्थ्यावर अधिक भर दिला जात होता. त्या काळची समजूत म्हणजे स्वस्थ मूल हे सुखी मूल असते. (Healthy child is a happy child). सुदृढ  शरीरयष्टीची व्यक्ती जास्त क्रियाशील असते, समाधानी असते. शरीर सुदृढ असेल तर मनही सुदृढ राहते. तसेच शरीरस्वास्थ्य बिघडले तर मानसिक बैचेनही वाढते. फार वर्षांपूर्वी ग्रीक वैद्यकतज्ञ हिप्पोक्रेटस यांनी असे सांगितले आहे की, शरीरातील जैवरसांच्या कमी-अधिक प्रमाणामुळे मानसिक आजार होतात. हल्लीच्या शास्त्रीय संशोधनातून हे आपणास माहिती झाले आहे, की शरीराचा जैव-रासायनिक समतोल ग्रंथींच्या कार्यावर अवलंबून असतो. ग्रंथींच्या कार्यावर स्वायत्त चेतासंस्थेचे नियंत्रण असते. या स्वायत्त चेतासंस्थेचे उद्दीपन मेंदूतील एक अवयव हायपोथँ हायपोथॅलामसमुळे होते. भावनिक अनुभवात मेंदूमुळे स्वायत्त चेतासंस्था कार्यान्वित होते व शरीरांतर्गत विविध बदल घडून येतात. भावनिक अनुभव, मानसिक विचार हे मनाचे कार्य आहे. म्हणून हल्ली म्हटले जाते की, "सुखी मूल हे स्वस्थ मूल" असते. व्यक्तीला सामर्थ्यशाली जीवन जगायचे असेल तर त्याला शरीरस्वास्थ्य व मनस्वास्थ्य या दोन्हीचा समतोल राखता आला पाहिजे. 

(संदर्भ : मानसिक स्वास्थ्य)

तर प्रत्येकाला कोरोना असेल !

       अमेरिकेत एका कैद्याला फाशीची शिक्षा सुनावण्यात आली तेव्हा तेथील काही शास्त्रज्ञांना वाटले की या कैद्यावर एक प्रयोग करून पहावा. प्रयोगाचा भाग म्हणून त्या कैद्याला फाशी देण्याऐवजी विषारी कोब्रा सापाचा चावा देऊन मारणार असल्याचे सांगण्यात आले. फाशीच्या दिवशी, त्याच्या समोर एक मोठा विषारी साप आणला गेला. त्या कैद्याला खुर्चीवर बसवून त्याचे डोळे बांधण्यात आले. त्यानंतर त्याला सापाचा दंश झाल्याचे भासवण्यात आले परंतु प्रत्यक्षात मात्र त्याला सेफ्टी पीन टोचवण्यात आली. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, सापाचा दंश न होतादेखील 2 सेकंदातच त्या कैद्याचा मृत्यू झाला.  कैद्याच्या शरीराचे शवविच्छेदन करण्यात आले. त्या अहवालात कैद्याच्या शरीरात 'व्हेनम' सदृश्य विष सापडले. या विषामुळे त्या कैद्याचा मृत्यू झाल्याचे निष्पन्न झाले. आता हे विष त्याच्या शरीरात कुठून आले, ज्यामुळे कैदी मरण पावला? याचे उत्तर असे की, हे विष त्या कैद्याच्या शरीरात मानसिक भीतीमुळे त्याच्याच शरीराने निर्माण केले होते. 

    याचा अर्थ असा आहे की, आपल्या शरीरात स्वतःच्या मानसिक स्थितीनुसार सकारात्मक किंवा नकारात्मक उर्जा निर्माण केली जाते. त्यानुसार आपल्या शरीरात विविध प्रकारच्या हार्मोन्सची निर्मिती होते. नकारात्मक उर्जेतून निर्माण झालेले रसस्त्राव विविध रोगांची निर्मिती करतात. सद्यस्थितीत मनुष्य चुकीच्या विचारांचा भस्मासूर निर्माण करून स्वत: चा नाश करीत आहे. 

      माझ्या मतानुसार, कोरोनाबाबत अवास्तव विचार करून त्याचा अवाजवी बाऊ करू नका. आज 5 वर्षांपासून ते 80 वर्षांपर्यंतचे जवळपास सर्वच लोक याबाबत नकारात्मक झालेले आहेत. अंतर्गत व बाह्य कारण घटक यास जबाबदार आहेत. प्रसार माध्यमातून परिस्थिती किती भयावह आहे, किती संख्या वाढली, किती लोकांचा मृत्यू झाला याची आकडेवारी ब्रेकिंग न्यूज म्हणून दाखवली जाते. त्यातून जनमानसामध्ये भीतीचे वातावरण तयार होते. हीच भीतीची मानसिकता नकारात्मक विचारांना जन्म देते व हे नकारात्मक विचार आजारांना जन्म देतात.  दाखविण्यात येणाऱ्या आकडेवारीवर जाऊ नका कारण पॉझिटीव्ह झालेल्या लोकांपैकी निम्म्यापेक्षा जास्त लोक अगदी व्यवस्थित आहेत. त्रासदायक स्थितीतून जाणारे अनेक लोक बरेही होत आहेत. आजारातून बरे होण्याचा रुग्णांचा रिकव्हरी रेट देखील जास्त आहे. 

       मृत्यू पावणारे फक्त कोरोनामुळेच नव्हे तर त्यांना इतर आजारही होते, ज्यांचा सामना ते  करू शकले नाहीत, हेही लक्षात घेतले पाहिजे. लक्षात ठेवा कोरोनामुळे घरी मरण पावणारे खूप कमी आहेत. बहुतांशी रुग्ण इस्पितळात मरण पावत आहेत. रुग्णालयाच्या वातावरणामुळे आणि मनाच्या भीतीमुळे निर्माण झालेली नकारात्मकता व  त्यातून शरीराची रोग प्रतिकारक यंत्रणा कमी होऊन मृत्यू ओढवण्याची संभाव्यता ही जास्त असते. कोरोना या आजाराची वास्तवता आपणास नाकारता तर येणार नाही परंतु याचा सामना करण्यासाठी नेहमी सकारात्मक रहा, सर्व काही चांगले होणार आहे यावर विश्वास ठेवा आणि आनंदाने जगा. जर आपण नकारात्मकेच्या गर्तेतच अडकून राहिलो तर येणाऱ्या काळात प्रत्येकाला कोरोना असेल..! हे लक्षात ठेवा. 

 *मानसतज्ञांचा सल्ला*

१. कोरोनाशी संबंधित अधिक बातम्या पाहू किंवा ऐकू नका, आपल्याला आवश्यक असलेली सर्व माहिती आपणास आधीच माहित आहे.

२. कोठूनही अधिक माहिती संकलित करण्याचा प्रयत्न करू नका कारण त्यामुळे मानसिक स्थिती अधिक कमकुवत बनते.

३. इतरांना कोरोना व्हायरसबद्दल चुकीचा सल्ला देऊ नका कारण सर्व लोकांची मानसिक क्षमता समान नसते, काही लोक नैराश्याने ग्रस्त होऊ शकतात.

४. जास्तीत जास्त संगीत ऐका, ध्यान-धारणा करा, व्यायाम करा, पुरेसा आहार घ्या,  अध्यात्म, भजन इ. ऐका, मुलांसमवेत घरात इनडोअर गेम खेळा, कुटूंबासमवेत बसा आणि आगामी वर्षांतील कार्यक्रमांचे नियोजन  करा.

५. नियमित अंतराने आपले हात चांगले धुवा, सॅनिटायझरचा वापर करा, सर्व वस्तूंची साफ सफाई केली करा, येणाऱ्या बाहेरील व्यक्तीला १ मीटर अंतर ठेवूनच भेटा. त्रास जाणवल्यास तज्ञांचा सल्ला घ्या. 

६. तुमची नकारात्मक विचारसरणी नैराश्यात वाढ करेल आणि विषाणूशी लढण्याची क्षमता कमी करेल.  सकारात्मक विचारसरणी तुम्हाला शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या बळकट करेल आणि कोणत्याही परिस्थितीत किंवा आजाराशी लढण्यास सक्षम ठेवेल.

७. अत्यंत महत्वाचे म्हणजे, हा वाईट काळ लवकरच संपणार आहे आणि आपण नेहमीच निरोगी आणि सुरक्षित राहणार आहोत हा दृढ विश्वास ठेवा. 

               *सकारात्मक व्हा - निरोगी रहा *.

 Think Positive and Believe good will happen..

     *चला तर मिळून  सकारात्मक विचार पसरवूया*

अनुवाद: प्रा. रमेश कट्टीमणी

समाधान हेच सर्वोत्तम ध्येय

      आयुष्यात तुम्हाला काय हवे आहे? हा प्रश्न बऱ्याच जणांना विचारल्यावर आपल्याला उत्तरे मिळतात की, मला सुखी व्हायचंय, यश मिळवायचं आहे. मुलांबाबतच्या ईच्छा विचारल्या असता बहुतांशी हेच उत्तर मिळते. आयुष्यात जोपर्यंत आपल्या बाबतीत चांगले घडत असते तोपर्यंत आपल्याला ते हवे असते. परंतु दुःख देणारी परिस्थिती निर्माण झाली की मानसिक संघर्ष अनुभवावा लागतो. पूर्ण जीवनकालामध्ये अनेक प्रसंग येतात मग ती सुखकारक असोत अथवा दुःखदायक असोत. येणाऱ्या प्रत्येक घटना, प्रसंगाकडे आपण कशा  पद्धतीने पाहतो यावर तर समाधान अवलंबून असत. चांगलं जीवन जगण्यासाठी चांगले विचार, योग्य संधी निर्माण करणं, निकोप नातेसंबंध इ. बाबींची आवश्यकता असते. 

        'सुख पाहता जवापाडे, दुःख पर्वताएवढे' या उक्तीप्रमाणे सुखाची मात्रा कमी मानली जाते. याचे कारण म्हणजे सुख शोधण्याऐवजी दुःखाचाच आपण जास्त बाऊ करतो. सुख हे मृगजळासारखे असते. त्याच्या पाठीमागे आपण जितके लागू तितके ते आभासी वाटते. इंद्रधनुष्याच्या एका बाजूला सुख तर दुसऱ्या बाजूला दुःख असते. एका बाजूला सुख आणि  दुसऱ्या बाजूला दुःख असल्याने बऱ्याचदा टोकाची परिस्थिती निर्माण होते. आयुष्यातील अशा अनेक घटनांचा आढावा आपल्या घटनात्मक स्मृतीच्या आधारे घेतल्यास  या घटनांना  दुःखाचीही झालर असल्याची जाणीव  आपणास होईल. उदा. मुलाचा जन्म ही घटना विचारात घेतल्यास एकीकडे नवीन सदस्य घरी येणार याचा आनंद तर दुसरीकडे कसलाही धोका न निर्माण होता जन्म होईल का, याची काळजी. सहलीला गेल्यावर लोकांना वाटते की आपण आनंदी होऊ. या विचाराने ते सहलीला जातात, मौजमजा करतात, आनंदित होतात, काळजी दूर ठेवतात आणि सुख अनुभवतात. 

    खरंतर सुख अनुभवण्यासाठी सुखाचे ध्येय ठेवावं लागतं. सुखाचे ध्येय ठेवणे म्हणजे 'उच्चतम उत्तम विचार' करणे होय. सुखाला सीमा नाही त्यामुळे सुखाचे ध्येय गाठण्यासाठी समाधानाचे ध्येय ठेवावे लागेल. कारण सुख मिळविण्यापेक्षा समाधान मिळविणे हीच  आरोग्यासाठी संजीवनी आहे. आयुष्य म्हटलं की थोडं डाव उजव होणारच, मानसिक द्वंद्व निर्माण होणारच. कधी कधी आपणास भरभरून मिळेल, कधी थोडस तर कधी काहीच आपल्या पदरी पडणार नाही. मग जे मिळालंय त्यावर रडत बसायचं की त्यात समाधान शोधण्याचा प्रयत्न करायचा हे फक्त आपल्याच हाती आहे. 

      शेवटी काय तर, आपल्याला निर्माण झालेल्या परिस्थितीचा सामना व स्वीकार करावाच लागेल. आयुष्य पुढे चालू ठेवावेच लागेल. नेहमी त्या तीव्र दुःखाच्या भावना घेऊन उदासपणे कोणीच जगू शकत नाही. आनंद विरून गेला की समाधानाचीच आशा आपण करू शकतो आणि सुखी होऊ शकतो. त्यामुळे समाधान हेच सर्वोत्तम ध्येय आहे. 

- प्रा. रमेश कट्टीमणी

डिप्रेशन मुक्त होऊया

 🕉️

 *ही कविता नसून औषध आहे:*

*डिप्रेशन मधून बाहेर पडण्यासाठी*

माणूस काय करतो ?

कुढतो जास्त ,

अन रडतो कमी !

म्हणून त्याचं हृदय ,

धडधडत असतं नेहमी !

बोलणं कमी झाल्यामुळे ,

प्रश्न निर्माण झालेत !

सारं काही असूनही ,

एकलकोंडे  झालेत !

भावनांचा कोंडमारा ,

होऊ देऊ नका !

हसणं आणि रडणं ,

दाबून ठेऊ नका !

आपल्या माणसांजवळ ,

व्यक्त झालं पाहिजे !

खरं खरं दुःख सांगून ,

मोकळं रडलं पाहिजे !

हसण्याने , रडण्याने ,

दबाव होतो कमी !

भावनांचा निचरा ,

ही Fresh होण्याची हमी !

कुणाशी तरी बोला म्हणजे ,

हलकं हलकं वाटेल !

दुःख जरी असलं तरी ,

मस्त जगावं वाटेल !

येऊद्यानं कंठ दाटून ,

काय फरक पडतो  ?

आपल्या माणसाजवळच,

गळ्यात पडून रडतो !

आपली माणसं, आपली माणसं,

बाजारात मिळत नसतात !

नाती-गोती जपून ती ,

निर्माण करावी लागतात !

भौतिक साधनं जमवू नका ,

आपली माणसं जमवा !

नाहीतर तुम्ही गरीब आहात ,

कितीही संपत्ती कमवा !

हाय , हॅलो चे मित्र बाबा,

काही कामाचे नसतात !

तुझी पाठ वळली की ,

कुत्सितपणे हसतात !

हसण्यासाठी , रडण्यासाठी ,

माणसं जपून ठेव !

नाहीतर मग घरात एखादा ,

" रोबोट "तरी  आणून ठेव !

रोबोटच्याच गळ्यात पडून ,

हसत जा , रडत जा !

शांत झोप येण्यासाठी ,

दररोज गोळ्या घेत जा !

दुःख उरात दाबून वेड्या ,

झोप येत नसते !

हसत खेळत जगण्यासाठी 

माणसांचीच गरज असते ,

इथून पुढे भिशी कर ,

हसण्याची अन रडण्याची !

हीच खरी औषधं आहेत ,

डिप्रेशनच्या बाहेर पडण्याची !!

 *टेशन घेऊ नका....टेंशन कोणाला देऊ नका..*

मानसशास्त्राच्या शाखा - भाग २

 आनुवंशिक/ जैविक (जेनेटिक) मानसशास्त्र : 

विकास मानसशास्त्र ही मानवी वर्तनलक्षणांचा उगम व विकास यांचा अभ्यास करणारी मानसशास्त्राची शाखा होय. सुरुवातीला या विषयाच्या अभ्यासक्षेत्रामध्ये वर्तनाचा जातिविकास (फायलोजेनेसिस), वर्तनाची आनुवंशिकता (इन्हेरिटन्स) व व्यक्तीच्या जन्मानंतरचा विकास (ऑन्टोजेनेसिस) अशा तीन उपक्षेत्रांचा समावेश होत होता. आता तुलनात्मक मानसशास्त्र जातिविकासाचा अभ्यास करते. विकासात्मक (डेव्हलपमेंटल) मानसशास्त्रात व्यक्तीच्या जन्मानंतरच्या विकासाचा अभ्यास होतो. परंतु वर्तनाची आनुवंशिकता हे अजूनही पूर्णपणे न उलगडलेले संशोधनक्षेत्र आहे. त्याचा मानसशास्त्राच्या शाखेमध्ये पूर्ण विकास झालेला नाही. या संसोधनक्षेत्राला आता वर्तन-आनुवंशिकी (बिहेव्हिअर जेनेटिक्स) हे नाव देण्यात आले आहे.

व्यक्तीच्या वर्तनामध्ये दृश्यमान होणारी जी गुणलक्षणे असतात त्यांना सरूपविधा (फेनोटाईप) म्हणतात आणि ती आनुवंशिकतेने मिळणाऱ्‍याजनुकविधांद्वारे (जेनोटाईप) मिळतात. त्यांचे स्वरूप विशिष्ट गुणलक्षणांमध्ये विकास होण्याची सुप्तशक्ती असे असते. ह्या जनुकविधा शरीरपेशींमधील रंगसूत्रांवरील जनुके (जीन्‌स) आहेत. कोणत्या जनुकामधून कोणत्या गुणलक्षणाचा विकास होतो ते शोधणे हा वर्तन-आनुवंशिकीचा प्रधान हेतू आहे. त्यासाठी कोणती गुणलक्षणे आनुवंशिकतेने प्राप्त होत असतात व वर्तनाच्या दृश्यमान गुणलक्षणांच्या विकासामध्ये आनुवंशिकतेचा भाग किती, याचा अभ्यास करण्यासाठी एकच गुणलक्षण किंवा गुणलक्षणसमूह अनेक पिढ्यांमध्ये दिसून येणाऱ्‍यावंशावळींचा (पेडिग्री) अभ्यास, नात्यातील व्यक्तींच्या गुणलक्षणांचा सहसंबंध, एकबीजजन्य व द्विबीजजन्य जुळ्या मुलांमधील सहसंबंध, दत्तक घरे (फोस्टर होम्स) त्याचप्रमाणे निरनिराळ्या कुटुंबांमध्ये किंवा सांस्कृतिक पर्यावरणांमध्ये वाढलेल्या जुळ्या सहोदरांचा अभ्यास वगैरे संशोधनपद्धती वापरतात. यामध्ये आता प्रायोगिक आनुवंशिकी या नावाच्या संशोधन पद्धतीची भर पडली आहे. आण्विक विकीकरण, सूक्ष्मतरंग वगैरेंच्या साहाय्याने जनुकांमध्ये फेरबदल घडवून आणून त्याचा वर्तनाच्या विकासावर काय परिणाम होतो, याचा प्रायोगिक रीतीने अभ्यास केला जातो. हा अभ्यास सध्या फळांवरील ड्रॉसोफिला ही माशी व तत्सम प्राण्यांपुरताच मर्यादित आहे. पण वर्तन- आनुवंशिकी शास्त्रज्ञांची आकांक्षा आहे, की या विज्ञानामुळे नजिकच्या भविष्याकाळात जनुकां मध्ये इच्छित फेरफार करून आपल्याला पाहिजे तशा गुणलक्षणांनी युक्त नवी पिढी जन्माला घालता येईल.

संदर्भ : मानसरंग

जागतिक आरोग्य दिन विशेष

      प्रतिवर्षी संपूर्ण जगभरात 7 एप्रिल हा दिवस जागतिक आरोग्य दिवस म्हणून साजरा केला जातो. जागतिक स्तरावर आरोग्य समस्यांवर  विचारमंथन करण्यासाठी 7 एप्रिल 1948 रोजी जागतिक आरोग्य संमेलन झाले. या संमेलनात मानवासमोर असणाऱ्या आरोग्याच्या समस्या सर्वांनी एकत्र येऊन सोडवाव्यात यावर एकमत झाले. या जगात अनेक वंशाचे लोक राहतात. वंश जरी वेगळे असले तरी मानव या नात्याने सर्वांच्या आरोग्याच्या समस्या या सारख्याच आहेत आणि त्या समस्यांवरील उपाय देखील सर्वसामान्यतः समान आहेत.  त्यामुळे मानवास भेडसावणाऱ्या आरोग्याच्या समस्यांवर उपाय शोधणे, जनजागृती करणे या अनुषंगाने जागतिक आरोग्य संघटना कार्यरत आहे.  त्यानंतर दोन वर्षानंतर 7 एप्रिल 1950 पासून जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मार्गदर्शनाखाली जागतिक आरोग्य दिन साजरा करण्यास सुरूवात झाली. 

      या जगात काही देश विकसित आहेत, काही देश विकसनशील तर काही देश हे मागास आहेत. आर्थिक स्थितीनुसार प्रत्येक देशाची आरोग्य समस्यांवर खर्च करण्याचे प्रमाण हे वेगवेगळे दिसून येते. फक्त पैसाच आरोग्य समस्या कमी करण्यासाठी प्रभावशाली ठरतो असे नाही तर त्यासाठी राबविलेले प्रबोधनपर उपक्रम खूप महत्त्वाची भूमिका बजावतात. प्रबोधनपर उपक्रमातून अनेक देशातील विविध आरोग्याच्या समस्या दूर झाली असल्याची काही उदाहरणे आहेत.  भारतात  पोलीओ  मुक्ती, क्षयरोग यांचे त्यामध्ये नाव घ्यावे लागेल.  बदलत्या काळानुसार शारीरिक व मानसिक आरोग्याच्या समस्या खूप मोठया प्रमाणात वाढताना दिसत आहेत. अनेक प्रकारचे विषाणू म्हणजेच व्हायरस आरोग्याची समस्या अधिक गंभीर बनवत आहेत. विषाणूच्या संसर्गामुळे मानवी शरीराची रोगप्रतिकारक यंत्रणा कमकुवत बनत जाऊन अनारोग्य वाढले आहे. 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात असुरक्षित लैंगिक संबंध आणि रक्तसंक्रमणातून पसरणारा एचआयव्हीचा विषाणूने गंभीर रूप दाखविले तर गेल्या दशकात अनेक नवीन संसर्गजन्य गंभीर आजार अस्तित्वात आले. उदा. बर्ड फ्लू, स्वाईन फ्लू इ. मधल्या काळात आफ्रिकेत निर्माण झालेला ईबोला, भारतात मोठ्या प्रमाणात झालेले चिकणगुणिया, डेंग्यू हे आजार जीवघेणे ठरले. सद्यस्थितीत मधुमेह, रक्तदाब, हृदय विकार, कर्करोग अश्या आजारांनी अनेकांना ग्रासलेले आहे. या आजारांना रोखण्यासाठी अनेकविध उपायदेखील शोधले गेले व ते प्रभावीपणे राबविण्याचा प्रयत्नही केला जात आहे. या सर्व बाबींचा विचार करता जागतिक आरोग्य संघटनचे कार्य, महत्व आणि जबाबदारी आणखी वाढल्याचे दिसून येते. 

      जसजसा काळ बदलत चालला आहे तसतसे मानसिक आरोग्य संघटनेपुढे नवनवीन आव्हाने उभी राहत आहेत. बदलत्या काळात आरोग्य समस्यांना केंद्रस्थानी ठेऊन जागतिक आरोग्य संघटना काम करते. गतवर्षी आरोग्य दिन साजरा करण्यासाठीची थीम म्हणून ‘डिप्रेशन अर्थात नैराश्य’ या समस्येकडे सर्वांचे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला गेला. सुमारे 7 अब्ज इतक्या लोकसंख्येच्या या जगात यातील साधारण 35 कोटी लोक नैराश्याच्या विकाराने ग्रस्त आहेत. नैराश्याला उदासीनता असेही म्हणतात. नैराश्य ही संकल्पना मानसिक आरोग्याशी संबंधित असून डी. एस. एम. 5 मध्ये यावरील उपचारपद्धती देखील सांगण्यात आली आहे.  नैराश्य या विकृतीने त्रस्त असणाऱ्या व्यक्तीमध्ये आत्महत्येचे विचार सतत भेडसावतात.  तसे प्रयत्नही केले जातात त्यामुळे या विकृतीकडे गांभीर्याने पाहिले पाहिजे. सध्याच्या स्पर्धात्मक व धकाधकीच्या जीवनात प्रत्येकाला ताणतणावाला सामोरे जावे लागते. जो निर्माण झालेल्या प्रत्येक परिस्थितीतिला  सामोरे जातो तो प्रगतीच्या दिशेने पुढे जातो व जो सतत अपयशी ठरतो तो नैराश्याला बळी पडतो. सहा महिने किंवा त्यापेक्षा अधिक काळ सततची आढळून येणारी उदासीनतेची लक्षणे ही व्यक्तीच्या दैनंदिन कार्य पार पाडण्यात अडचणी निर्माण करतात. नैराश्याची बाल्यावस्थेतील कटू प्रसंग, सदोष पालकत्व, लिंग असमानता, व्यक्तिमत्व जडणघडणीतील दोष, घटस्फोट, आर्थिक नुकसान, प्रेमभंग, कौटुंबिक विसंवाद, कमीपणाची भावना, आत्मविश्वासाचा अभाव, विघातक वर्तन अशी अनेक कारणे सांगता येतील. एकाकीपणा, अतिसंवेदनशीलता, नकारात्मक विचार, स्वतःला दोषी समजणे, अती काळजी, अबोलपणा, झोपेचा अभाव, भूक न लागणे, आत्महत्येचे विचार ही काही नैराश्याची ठळक लक्षणे होत. मनातील चुकीची विचारधारा काढून टाकून सकारात्मक विचारांची पेरणी करणे हाच त्यावरील सर्वोत्तम उपाय. यासाठी समुपदेशनाचा मार्ग अत्यंत प्रभावी ठरतो. सध्या जगात अनेक मानसिक सेवा देणाऱ्या संस्था, मानसशास्त्रज्ञ व समुपदेशक विविध मानसशास्त्रीय उपचार पद्धती वापरून नैराश्य कमी करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. या जोडीला भारतात ध्यान धारणा व अध्यात्माचा देखील वापर केला जात आहे.

         गेल्यावर्षी म्हणजेच वर्ष 2019 च्या शेवटी आणखी एका नवीन व्हायरस चा जन्म झाला आणि पुन्हा आरोग्य संघटनेसमोर एक मोठे आव्हान निर्माण झाले. तो म्हणजे कोरोना व्हायरस. यातून होणाऱ्या आजाराला कोविड-19 असे नाव दिले गेले. चीनच्या वुहान प्रांतातून आढळलेला हा विषाणू संसर्गाच्या माध्यमातून बघता बघता संपूर्ण जगभर पसरला आणि या आजाराने जागतिक महामारीचे रूप धारण केले. अनेक देशांना आजाराला प्रतिबंध करण्यासाठी पूर्ण देश लॉकडाउन करावा लागला. सर्दी, खोकला, ताप, श्वास घेण्यास त्रास होणे, घशात खवखवणे अशी या आजाराची सामान्य लक्षणे. संसर्गजन्य असल्याने व शरीरातील प्रतिकारशक्ती संपवत असल्याने हा आजार जीवघेणा ठरला. यात कित्येक व्यक्तींचा बळी गेला. कित्येक महिन्याच्या कठोर उपाययोजनानंतर काही प्रमाणात यावर नियंत्रण मिळविणे शक्य झाले परंतु आता पुन्हा रुग्णांची संख्या झपाट्याने वाढत असून लॉकडाउन सारखे पर्याय प्रशासनाला अवलंबावे लागत आहेत. या आजारापासून दूर राहण्यासाठी आपली वैयक्तिक जबाबदारी म्हणून गर्दीत जाणे टाळणे, मास्कचा वापर करणे, सॅनीटायझरचा वापर, सुरक्षित अंतर राखणे, गरज असेल तेंव्हाच बाहेर पडणे, वेळीच तपासणी व उपचार करून घेणे, लसीकरण करून घेणे गरजेचे आहे. शासन व प्रशासन त्यांच्या परीने करीत असलेल्या उपाययोजनांना प्रतिसाद सर्वानी देणे गरजेचे आहे. शेवटी प्रत्येकांनी नियम पाळले, आपली स्वतःची काळजी घेतली तर याचा प्रसार बऱ्याच अंशी कमी होण्यास मदत होईल.  

      आज ७ एप्रिल २०२१ जागतिक आरोग्य दिवस. "प्रत्येकासाठी सुदृढ व आरोग्यदायी जग बनविणे" ही यावर्षीच्या या दिनाची मुख्य संकल्पना आहे. या दिनाच्या निमित्ताने या लेखाच्या माध्यमातून जुन्या आजारापासून ते सद्यस्थितीत थैमान घालत असलेल्या काही शारीरिक व मानसिक आजारांचा आढावा प्रयत्न केला आहे. आज या दिनाच्या निमित्ताने शेवटी इतकाच संदेश द्यावासा वाटतो.....

वेळ नाजूक आहे, जरा  सांभाळून राहा !

हे युद्ध थोडं वेगळं आहे, अंतर राखूनच लढा..!

खर पाहीलं तर, जीवनावश्यक काहीच नाही !

आपले जीवनच आवश्यक आहे.!!!

लेखक - प्रा. रमेश कट्टीमणी

सहाय्यक प्राध्यापक

कन्या महाविद्यालय, मिरज 

मानसशास्त्राच्या शाखा – भाग – १

*विकासात्मक वा बालमानसशास्त्र*

   जन्मानंतरच्या पहिल्या काही महिन्यांत मुलांच्या प्रतिक्रियांमध्ये संयोजन आणि जटिलता यांचा अभाव असतो. त्यांची संवेदने, त्यांच्या भावना, त्यांच्या संकल्पना, इतरांच्या संबंधात त्यांचे वर्तन वगैरेही जटिल नसतात पण मासप्रतिमास त्यांच्या मज्जसंस्थेचा परिपक्वनात्मक विकास होत जातो शिवाय, त्यांचे अनुभवाने शिकणेही चालू असते. परिणामी वर्तन आणि मानसिक जीवन उत्तरोत्तर जटिल होत जाते. वर्तनाच्या आणि मानसिक व सामाजिक जीवनाच्या या उत्तरोत्तर अवस्थांचा अभ्यास म्हणजे विकासात्मक मानसशास्त्र होय. अर्थातच बालमानसशास्त्र हा विकासात्मक मानसशास्त्राचाच एक विभाग होय. तथापि विकासात्मक मानसशास्त्रामध्ये गर्भावस्था, बाल्यावस्था, किशोरावस्था, तारुण्य, वार्धक्य या अवस्थांचाही शारीरिक-मानसिक दृष्ट्या अभ्यास करण्यात येतो. त्या त्या अवस्थेतील विकासास पोषक तसेच बाधक ठरणारे घटक, त्या त्या अवस्थेत घडून येणारे बदल व त्यामुळे अनुकूलनाच्या बाबतीत सर्वसाधारणपणे ज्या समस्या निर्माण होत असतात त्यांचा अभ्यास करणे, हे विकासात्मक मानसशास्त्राचे प्रमुख उद्दिष्ट होय. लहान मुलांची माता-पित्यांनी टिपून ठेवलेली निरीक्षणे विविध प्रसंग निवडून बालकांच्या वर्तनाचे –बोलण्यावागण्याचे-निरीक्षण बालकांना प्रश्न विचारणे तसेच कृतिचाचण्या देणे किशोरांच्या, प्रौढांच्या तसेच वृद्धांच्या मुलाखती इ. पद्धती व तंत्रे विकासात्मक मानसशास्त्रातील संशोधनासाठी वापरली जातात.

संदर्भ : मानसरंग